Wahanga 4: He Aha Nga Ahuatanga I Pa Mai I Muri I Te Hainatanga O Te Tiriti?

Kaore te Kawana i u ki nga ki taurangi o te Tiriti, nga ki taurangi kia mau ai ki nga Maori to ratou rangatiratanga.

He Tauira - Taranaki

I mua i te hainatanga o te Tiriti, i noho tahi nga tamariki o Taranaki me o ratou whanau, me o ratou hapu, i o ratou kainga, i te whenua o tena iwi, o tena iwi.

Nga Pakanga

Engari i nga tau i whai ake i muri i te haina-tanga o te Tiriti ka tupu te hiahia o Te Kawanatanga ki tenei whenua hei kainga mo nga whanau o Tauiwi. Na tenei, ka wha-whai nga hoia o te Kawana ki nga hapu o Taranaki, i hiahia ai ki te pupuri i o ratou whenua. He whawhai roa tenei. He wa whakamataku mo nga tamariki na te kino o nga patu tangata me te raruraru i pa mai ki o ratou kainga me o ratou whanau. Tokomaha nga pakeke i mate i te whawhai, ka matemate hoki etahi o nga tamariki. Ka tura-kina hoki o ratou kainga me o ratou mara.

Ko te Raupatu

Parihaka village

Ka hiahia te Kawanatanga ki te whakawhiu i nga hapu o Taranaki i uru ki te whawhai. Ka whakatauria e te Kawanatanga kia raupatuhia o ratou whenua. Engari, ko nga whenua i raupatutia e te Kawanatanga, he nui noa ake i tana i korero ai. I ki hoki te Kawana ka whakahokia etahi o aua whenua ki nga hapu hei kainga noho mo nga hapu. Engari, kaore te Kawana i whakahoki i te whenua mo te tekau tau, a, kaore i whakahokia te katoa o te whenua i kiia ai e ia, tera e whakahokia ki te iwi Maori.

Te Whakarereketanga o nga Ture mo te Whenua

I te hokinga o te whenua ki nga tangata o Taranaki, kaore i whakahokia ki nga hapu katoa. Engari, na te Kawana i wehewehe te whenua, a, i hoatu te whenua ki etahi anake o nga tangata Maori, kaore ki te hapu katoa. Na konei, ka tupu mai nga raruraru, i waenganui i nga whanau, kihai i tuhia o ratou ingoa, me nga whanau i whakawhiwhia ki te whenua.

Te Kore Kainga

Kaore kau ana he whenua i whakahokia ki etahi o nga hapu o Taranaki. Kei hea he wahi noho mo nga whanau nei? Ka noho kokuhu ratou i runga i o ratou whenua kua raupatuhia e te Kawanatanga. Kore kau he tangata i noho i te whenua nei, na te mea, ahakoa te ki a Te Kawanatanga ka hokona ki nga manene, i te mutunga kihai i hokona ki a ratou.

Te Mutunga o te Whawhai

Te Whiti o Rongomai and Tohu Kakahi

He rangatira nui a Titokowaru no Ngati Ruanui. Ka whakamomori ia kia mau ki te rangimarie ki te Kawanatanga, engari i raupatuhia tonutia e te Kawana nga whenua o Taranaki. Hei parepare whaka-mutunga, ka haere tahi a Titokowaru me tona iwi ki te wahi whawhai kia panaia ai nga hoia me nga Pakeha. No muri mai, ka riri te Kawanatanga, a, kaore te Kawana-tanga i whakaae ki te hui ki nga rangatira o Taranaki, i hiahia ki te korerorero kia whakatikaina nga raruraru.

Parihaka - Te Tautohe i Runga i te Rangimarie

I tenei wa, i noho etahi whanau maha ki te kainga o Parihaka. E rua nga tohunga o reira, ko Te Whiti o Rongomai raua ko Tohu Kakahi, kaore raua i whakaae ki te patunga. Ka whakaaro ratou kei te he te pakanga, a, he pai rawa atu kia whakatikaina te raruraru, ma roto i te korero. Ka whakaae te katoa o nga tangata i noho ki Parihaka.

Na, kaore ratou i whawhai ki te Kawana kia whakahokia mai te whenua, ka timata ke ratou ki te parau i o ratou whenua ahakoa kei te nohoia e nga whanau Pakeha i reira. Koinei te 'tautohe i runga i te rangimarie'. E wha rau nga kaiparau i hopukina e te ture, ka tonoa atu ratou ki te whareherehere. Kaore i whakahokia te kokiri a te Kawana-tanga, i to ratou hopukanga e te ture.

Na, ka tangohia e te ope taua Pakeha nga whenua i toe. Ko nga mara o te kainga kei runga i tenei whenua, a, na enei mara i tino ora ai te hapu katoa. No te pakarutanga o nga taiapa, ka whakaturia ano e nga Maori. Kaore ratou i whawhai ki te ope taua. Ka turakina ano nga taiapa e te ope taua, ka whakaturia ano e nga Maori. Rua rau nga kaitaiapa i tonoa ki te whare-herehere, i te taha o nga kaiparau.

No tenei wa, ka hangaia e te Kawana-tanga etahi ture hou. Na enei ture, i ahei ai te Kawanatanga te tono i nga Maori ki nga whare-here-here, kaore he whakawa. Na konei, kaore nga Maori i haria ki te koti kia whakawakia ai te hara, ko te hara-kore ranei.

Kaore te Kawanatanga i whakaae kei nga iwi o Parihaka to ratou mana motuhake. Ka whakatakune te Kawana, i te whakareri nga iwi o Parihaka ki te pakanga ki te Kawana-tanga. Na, ka tono te Kawana i tetahi ope taua nui ki te kainga rangimarie nei kia turakina ai. I whakapaetia ko Tohu raua ko Te Whiti i te tukino i te Kawanatanga, a, ka tonoa raua ki te whareherehere. Kotahi noa iho te patai a Tohu raua ko Te Whiti. I patai atu raua mo te whenua kaore ano kia whaka-hokia, i runga i nga korero o te Kawana tekau ma iwa tau ki muri.

I te whakawa o Tohu raua ko Te Whiti, ka puta te whakaaro ko raua i tika, a, i te he te ope taua. Na, ka tahuri te Kawana ki te hanga ture kia whakatikaina te mahi a te ope taua. Ka katia te whakawa o Tohu raua ko Te Whiti. Ka whakatau, ae, i hara raua, ahakoa kaore raua i whakawakia.

I muri i tenei, ka whakahokia e te Kawanatanga etahi o nga whenua i whakaaria e ia mo te wa roa. Engari he maminga kei raro i enei mahi. E noho tonu ana he whanau Pakeha i te nuinga o te whenua, a, ka tukuna ratou ki te noho i reira mo ake tonu.

He kino ano nga mahi a te Kawanatanga ki nga iwi o Taranaki. Na tenei auwahatanga, kore kau he moni o nga iwi o Taranaki. Na nga ture a te Kawanatanga ratou i arai kia kaua ai ratou e noho i o ratou whenua, kia kaua hoki e kaha ki te pupuri i o ratou whenua, pera i mua. Na te Kawanatanga i tango te mana o nga hapu o Taranaki. I turakina nga hapu o mua.

Nga Ahuatanga o tenei Ra

I enei ra, kaore ano kia whakahokia mai e te Kawanatanga nga whenua i whakaaria i muri i nga whawhai o tera rau tau. Mau ai nga wahine o Taranaki i te raukura ki o ratou makawe, hei tohu mo nga tautohe i runga i te rangimarie. Kaore ano nga hapu kia whiwhi oranga totika, pera i mua i te wawahanga o o ratou hapu e te Kawanatanga. Kaore ano nga whanau kia wareware ki nga ahuatanga kikino o nga ra o mua. Tatakungia ai nga pakiwaitara e nga matua ki nga tamariki, a, kia pakeke mai aua tamariki ka korero atu ratou ki a ratou tamariki, tae iho ki tenei ra.

I Muri I Te Hainatanga O Te Tiriti? : Nga Mahi

This page was last updated: