Ko ngā rangatira wāhine i haina ai te Tiriti o Waitangi

I aro atu ētahi kaikōrero ki te rangahau a Miria Simpson, nā tana pukapuka Ngā Tohu o te Tiriti: Making a Mark i tautuhi i ngā wāhine Māori 13 hei kaiwaitohu ki te Tiriti o Waitangi. Ka tautuhi hoki tētahi kaikōrero i tētahi atu kaiwaitohu wahine o te Tiriti e aro ana ki ngā kōrero tuku iho (tiroha: tuhinga A136).

Tumanako Silveira (left) and Donna Awatere-Huata (right) pictured with Rangitopeora (left) and Ereonora's signature on te Tiriti (right)

Ngā kaiwaitohu wāhine o te Tiriti: Ngā kī horipū matua me ngā kōrero taunaki

Ka tuku taunakitanga ngā kaikōrero mō ngā kaiwaitohu wāhine e whai ake nei i waitohu i te Tiriti o Waitangi. I roto i ēnei tautuhinga, i whakarato hoki mātou i ngā mōhiohio anō nō te pukapuka a Miria Simpson me ngā hononga ki ngā paku haurongo mō ngā waitohu Tiriti ki NZHistory, te paetukutuku ōkawa o te Manatū Taonga.

  • Takurua – i waitohu i te Tiriti ki Waitangi, 6 o Pēpuere 1840. Ka kī a Rīpeka Evans (tuhinga A21) he tamāhine a Takurua nā Te Kemera (Ngāti Takiwa) me te wahine a Te Tai nāna hoki te Tiriti i waitohu. Ka kōrero a Evans i ngā kupu a Miria Simpson, ka kī he mana tō Takurua nā te mea: ko ia te tamāhine a tētahi rangatira, tohunga hoki, te wahine a tētahi Rangatira, ā, he whaea o ngā tamariki rangatira'. Mō ētahi mōhiohio haurongo anō, tirohia: Takurua | NZHistory.

  • Te Marama –  i waitohu i te Tiriti ki Waitangi, 6 o Pēpuere 1840. Ka kī a Rīpeka Evans (tuhinga A21) ‘he iti rawa e mōhiotia ana mō tēnei kaiwaitohu, mēnā he tāne rānei, he wahine rānei a Te Marama. Ka whakatau a Miria Simpson, "He wahine, he tane ranei. Ehara, ka pea tēnei i te ingoa tāne.' Kāhore e tino kitea ana Te Marama hei ingoa tāne'. Mō ētahi mōhiohio haurongo anō, tirohia: Te Mārama | NZHistory.

  • Ana Hamu – i waitohu i te Tiriti ki Waitangi, 6 o Pēpuere 1840. Ka kī a Rīpeka Evans (tuhinga A21) i waitohu Te Koki, te tāne a Ana Hamu i mate mua i te waitohutanga o te Tiriti, i te Whakaputanga o te Rangatiratanga 28 o Oketopa 1838 (tuhinga A21, p 9). He rangatira ia nō Te Uri-o-Ngongo, me te tungāne o Tuhikura (whaea o Hongi Hika). Ka pēnei te kōrero a Miria Simpson mō Ana Hamu, 'Nā te mea, nōna ake ōna whenua, ka waitohu ia māna ake hei kaipupuri whenua'. Mō ētahi mōhiohio haurongo anō, tirohia: Ana Hamu | NZHistory.

  • Ereonora – i waitohu i te Tiriti ki Kaitāia, 28 o Āperira 1840. E ai ki a Rīpeka Evans (tuhinga A21) he wahine tino rangatira a Ereonora i moe ki te rangatira whakahirahira nō Te Pātu, me te rangatira nō Te Rarawa, a Nopera Pana-kareao (i waitohu hoki i te Tiriti ki te hui i Kaitāia). Ka kī horipū a Ripeka Evans i te tuhinga a Angela Ballara mō Ereonora i roto i Ngā Tāngata Taumata Rau, ka kī 'nāna anō' te tiriti i whakaae... Ko tētahi atu ine o tana whakaaweawe i whakamātau a Ruki Kawiti nō Ngāti Hine kia pīnono i te tautoko a Pana-kareao kia pei i te kāwana mā te kōrero ki a Ereonora i te tuatahi'. (tuhinga A21, p10). Mō ētahi mōhiohio haurongo anō, tirohia: Ereonora | NZHistory and Nōpera Pana-kareao | NZHistory.

  • Rangi Topeora – i waitohu i te Tiriti ki Kapiti, 14 o Mei 1840. E ai ki ngā kaikōrero, ki a Elaine Bevan rātou ko  Jane Wilson ko Nganeko Wilson (tuhinga A119) i waitohu ia mō ngā take tōrangapū hei māngai nō Ngāti Toa me Ngāti Raukawa, ā, kia puri i tōna ake mana (tuhinga A119, p 4). Ka kī hoki ēnei kaiwhakaatu ka kore te tungāne o Rangitopeora, a Rangihaeata e waitohu ki te kore tana tuahine e waitohu (tuhinga A119, p 5). Mō ētahi mōhiohio haurongo anō, tirohia: Rangi Topeora | NZHistory.

  • Kahe Te Rau o te Rangi – i waitohu te Tiriti ki Pōneke, 29 Āperira 1840. E ai ki tētahi kaiwhakaatu, a  Ngaropi Cameron (doc A113), i tonoa a Kahe Te Rau o Te Rangi e tana iwi, e Ngāti Toa Rangatira, kia waitohu i Te Tiriti. Nā tana whakapapa me tana mana, ka tonoa ia hei rīwhi mō Te Matoha, kua mate inakuanei. He kaiwaitohu a Rangi Topeora, he whanaunga ki a Kahe Te Rau o Te Rangi, ā, i waitohu hoki ana matua kēkē, a Nohorua rāua ko Te Rauparaha; ana karanga tahi a Te Hiko rātou ko Te Rangihaeata, ko Katu; me tana irāmutu a Matene Te Whiwhi i Te Tiriti i ngā rā rerekē. Mō ētahi mōhiohio haurongo anō, tirohia: Kahe Te Rau-o-te-rangi | NZHistory.

  • Te Rere o Maki – i waitohu i te Tiriti ki Whanganui, 23 o Mei 1840. Ka kī a Hinemoa Ranginui-Mansell (tuhinga A129) ko Te Rere o Maki te tuakana/teina o Te Anaua rāua ko Te Māwae, ā, ko ia te whaea o Te Keepa Te Rangihiwinui, Meiha Kēpa rānei, engari kāhore i whakarato i ētahi atu taipitopito mō ngā āhuatanga o tana waitohu i te Tiriti. Mō ētahi mōhiohio haurongo anō, tirohia:  Rere-ō-maki | NZHistory.

  • Hoana Riutoto – i waitohu i te Tiriti ki Te Pūaha-o-Waikato, i te mutunga o te Māehe te tīmatanga rānei o te Āperira 1840. Nō Ngāti Mahuta ki Kāwhia ia, he tupuna o te rangatira o te Kīngitanga, a Te Puea Hērangi me te kaiwhakamataara matatika whenua, me Eva Rickard. I tūtohu a Paihere Clarke (tuhinga A141) ko Hoana Riutoto tētahi 'wahine rangatira rongonui' i waitohu i Te Tiriti mō te rohe o Waikato’ (tuhinga A141, p 4). Mō ētahi mōhiohio haurongo anō, tirohia: Hoana Riutoto | NZHistory.

  • Te Wairākau – i waitohu i te Tiriti ki  ki Te Pūaha-o-Waikato, i te mutunga o te Māehe te tīmatanga rānei o te Āperira 1840. Pērā i a Hoana Riutoto, ko Te Wairākau tētahi rangatira wahine rongonui i waitohu i Te Tiriti ki te teihana mihinare ki Te Pūaha-o-Waikato i te mutunga o te Māehe te tīmatanga rānei o te Āperira 1840. Ka kī hoki a Paihere Clarke (tuhinga A141) he tupuna hoki tēnei nō Te Pūea Herangi, i ārahi i te whakahē o Waikato ki te māperetanga, ā, i whakatū i Tūrangawaewae, te pokapū o te Kīngitanga (tuhinga A141, p 4). Mō ētahi mōhiohio haurongo anō, tirohia: Te Wairākau | NZHistory.

Rīpeka Evans with whānau, at Turner Centre, Kerikeri

Ka tautuhia hoki ngā kaiwaitohu Tiriti e whai ake nei hei wāhine e Miria Simpson, engari kāore ngā kaikōrero i te wā tūāpapa o te ruku tātari Mana Wāhine i tuku taunakitanga mā rātou:

Miria Simpson (pictured in document A98(b))