Hītori o te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi
I whakatūria te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i raro i te Treaty of Waitangi Act 1975.
Nō te waitohutanga o te Tiriti i te tau 1840, he maha ngā amuamu a ngāi Māori ki te Karauna kāhore ngā kupu o te Tiriti i te tautokohia. I te nuinga o te wā kāhore i rangona ngā petihana me ngā mautohe e ngā taringa turi. I te tau 1877, ka kī tētahi kaiwhakawā ko te Tiriti he 'mana kore ā-ture' I ngā tekau tau 1970, i te piki haere ngā mautohe Māori e pā ana ki ngā nawe Tiriti kāhore anō kia whakatikahia, ā, i ētahi wā e mahia ana i waho o te ture.
Nā te whakatū i te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi, i whakarato te Pāremata i te tukanga ā-ture e taea ana ngā kerēme Tiriti te whakatewhatewha. Ka tāpae ngā ruku tātari Taraipiunara ki te tatūtanga o ngā kerēme Tiriti me te whakamāriretanga o ngā take e tū tonu ana i waenga i ngāi Māori me te Karauna.
Pānuitia ētahi atu kōrero mō te whakatau i ngā kerēme i raro i te Tiriti o Waitangi (hononga o waho)
Kua pūrongorongo te Taraipiunara i ngā take maha, mai i te reo Māori me te tūāwhiorangi reo irirangi ki te wai māori, te hī ika, te takutai moana me te hauora me te kāinga kore o ngāi Māori.
He maha ngā tūtohutanga i roto i ngā pūrongo i whakatinanahia e ngā kāwanatanga. Kua tāpae ngā pūrongo ki ngā hinonga me ngā whakanōhanga hou maha, tae atu ki te reo irirangi Māori; Te Taura Whiri i te Reo Māori; me Te Māngai Pāho, me Te Aka Whai Ora.
I te tuatahi, e whaimana ana te Taraipiunara kia rongo anake i kerēme mō ngā mahi a te kāwanatanga o te wā. I te tau 1985, i whakaaetia e te Pāremata kia whakatewhatewha te Taraipiunara i ngā takunetanga mai i te tau 1840.
He rau maha ngā kerēme o mua i tukuna. I whakarōpūtia e te Taraipiunara ēnei kerēme ki ngā takiwā, ā, e mōhiotia ana te rangahau i ngā kerēme i roto i te takiwā tauwhāiti me te nohoanga hāngai hei ruku tātari ā-rohe. Kua tata oti te hātepe ruku tātari ā-rohe, ā, i te tau 2008 i whakakorengia e te Pāremata te mana o te Taraipiunara kia rēhita i ngā kerēme aronehe hou.
Ngā mea i whakatutukihia e mātou
Ka kitea ngā mōhiohio hou e pā ana ki ngā mahi a te Taraipiunara i roto i ana pūrongo ā-tau, e tukuna ana i ia Matariki.
Pānuitia te pūrongo ā-tau hou a te Taraipiunara
I te tau 2015, i whakanuitia e te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi tana huri tau whā tekau. I taua wā, nā te Taraipiunara i:
- rēhita ngā kerēme 2501
- pūrongo i te katoa, tētahi wāhanga rānei o ngā kerēme 1028
- tuku ngā pūrongo whakamutunga kotahi rau, e rua tekau mā toru
- tuku i ngā pūrongo ā-rohe i kapi ai te 79 ōrau o te whenua o Aotearoa.
Pānuitia ētahi atu kōrero i roto i te tukunga 69 o Te Manutukutuku, i tāngia hei tohu i te huri tau whā tekau o te taraipiunara.
Te Manutukutuku putanga 69 [PDF, 2.5 MB]
Mahi a te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi
E whakatakotohia ana te mahi a te Taraipiunara i roto i te wehenga 5 o te Treaty of Waitangi Act 1975, ā, ko ētahi o ngā mahi:
- te ruku tātari me te tuku tūtohutanga mō ngā kerēme whai kiko
- te mātai me te pūrongorongo e pā ana ki te ture e marohitia ana, mēnā i tukuna ki te Taraipiunara e te Whare Pāremata, e tētahi Minita rānei o te Karauna
- te tūtohu, te whakatau rānei e pā ana ki ētahi whenua ngāherehere Karauna, whenua rerewē, whenua hinonga Kāwanatanga, me te whenua i whakawhitia ki ngā whakanōhanga mātauranga.
Pānuitia he kōrero anō mō te wā i mua, onāianei, e heke mai nei hoki e pā ana ki Te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi
Ina tutuki ana tēnei mahi, kei te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi te mana whakahaere motuhake ki te whakatau i te whakamāramatanga me te pānga o te Tiriti. Māna e whakatau ngā take i whakarewaina e ngā rerekētanga i waenga i ngā kupu Māori me ngā kupu Pākehā o te Tiriti.
Pānuitia ētahi atu kōrero mō ngā tuhinga o te Tiriti
Ngā mema a te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi
Ka eke pea ki te 20 ngā mema o te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. Ko te Hea o te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi ko Kaiwhakawā Matua Caren Fox nō te Kōti Whenua Māori.
Pānuitia ētahi atu kōrero mō ngā mema o te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi
Te anamata o te Taraipiunara
I te tau 2014, i tāngia e te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi tana ahunga rautaki mō te wā tae atu ki te tau 2025. Ka pēnei te Taraipiunara:
- ka urupare ki ngā kerēme e hiahia ana ki te aronga ohotata
- ka whakaoti i ngā ruku tātari ā-takiwā whakamutunga e whā e haere ana ināianei
- ka rongo i ngā kerēme o mua e toe ana e pā ana ki ngā take i mua i te tau 1992
- ka rongo i te nuinga o ngā kerēme o nāianei e toe ana (i muri i te tau 1992)
- ka tata whakaoti i ngā ruku tātari ā-kaupapa.
Ināianei e whakarōpū ana te Taraipiunara i ngā kerēme e whakarewa ana i ngā take ā-kaupapa (whānui) ki ngā ruku tātari kaupapa whānui. E waru ngā ruku tātari ā-kaupapa e whakahaeretia ana ināianei.
Pānuitia ētahi atu kōrero mō ngā ruku tātari ā-kaupapa
Pānuitia ētahi atu kōrero mō te ahunga rautaki o te Taraipiunara [PDF, 16 MB]