Wai Number: 45

Renewed Muriwhenua Land Inquiry

StatusPlanning and research

 

Kei roto te takiwā o te Ruku tātari Whenua o Muriwhenua i Whakahoutia (Wai 45) i Muriwhenua, i Te Ika-a-Māui (tirohia te mahere i raro iho).

 

 

 

Tirohia te mapi

Te ahu whakamua o te ruku tātari

Te wā tīmatanga

I te wā tīmatanga, ka whakaū te Taraipiunara i ngā kaikerēme e māraurau ana kia whai wāhi atu ki te Ruku tātari Whenua o Muriwhenua i Whakahoutia, ā, i whakatū anō i tana korahi me tana auaha. Ka whakahaeretia te Ruku tātari Whenua o Muriwhenua i Whakahoutia ki ngā wāhanga e rua:

  • Wāhanga Tuatahi: he ruku tātari ā-rohe kia whakatau mēnā e whai kiko ana ngā kerēme me te whakatau i te whānuitanga o te whakahāweatanga i pā mai hei hua o ngā kerēme whai kiko.
  • Wāhanga Tuarua: he ruku tātari whakatikahanga mēnā e tika ana ngā tūtohutanga mana paihere hei whakatika i te whakahāweatanga i puta mai i ētahi takahi a te Karauna.

I roto i te tau 2020 me te tau 2021, ka whaiwhakaaro te Taraipiunara ki te korahi o te Wāhanga Tuatahi me te aro atu ki ngā taunakitanga me ngā otinga i taua wā me te hiahia kia ahu whakamua wawe ki te wā whakatikahanga (tirohia Wai 45, #2.748, Wai 45, #2.821 me Wai 45, #2.861).

Ka whai wāhi ngā kaikerēme ki te tūhono i ō rātou kerēme ki ngā otinga i mua i te tau 1865 o te Muriwhenua Land Report 1997. Heoi anō, kua kī te Taraipiunara me tū tonu te ruku tātari katoa nā te mea:

  • I whakatau te whakataunga o te Kōti Teitei i roto i Mercury NZ Limited v Waitangi Tribunal [2021] NZHC 654 mō te ture e pā ana ki te mana ā-ture o te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi mō ngā whakatikahanga. He whāiti iho te whakamāramatanga a te Kōti Teitei i te whakamāramatanga tuatahi a te Taraipiunara o te Whenua o Muriwhenua mō taua ture. Nā reira, kāhore i te rawaka pea ngā otinga i roto i te Muriwhenua Land Report 1997 mō ngā take o ngā whakahaerenga ā-ture whakatikahanga i raro i te ture onāianei.
  • I mauria mai ngā kerēme i roto i te Ruku tātari tuatahi mō te Whenua o Muriwhenua e Te Rūnanga o Muriwhenua, hei māngai kiritōpū mō ngā iwi e rima o Te Hiku. Nā reira, ka urupare kiritōpūhia ngā otinga o te Muriwhenua Land Report 1997 ki ēnei kerēme, kaua mā te iwi takitahi, te hapū takitahi rānei.

Nā reira, ka tū te Wāhanga Tuatahi o te ruku tātari Whenua o Muriwhenua i Whakahoutia hei tino ruku tātari ki ngā kerēme i mua i te tau 1865, i muri iho hoki, o ngā kerēme o ngā kaikerēme kei mua i te aroaro o te Taraipiunara ināianei.

 

Wāhanga Tuatahi: te ruku tātari ā-rohe

Ināianei, kei te wā rangahau o te Wāhanga Tuatahi te Taraipiunara Whenua o Muriwhenua i Whakahoutia. Kua oti ētahi rangahau mō te Wāhanga Tuatahi ināianei:

  • 'Social issues report for the Renewed Muriwhenua Land Inquiry (Wai 45), 2002 – 2020' by Brittany Whiley, Pēpuere 2023 (Wai 45, #T15)
  • 'Muriwhenua Environmental Issues 1840 – 2022' nā Dr Tanja Rother, Ākuhata 2023 (Wai 45, #T16)

Ināianei, kua tīmata te Taraipiunara i te mahi whakarite kia kirimana i ngā pūrongo mō te hītori o ngā poraka whenua i roto i te takiwā o te ruku tātari o Muriwhenua i Whakahoutia. Ka mutu te kirimana, e kawatau ana ka oti i roto i te 9 ki te 12 ngā marama (see Wai 45, #2.912).

Tāpiri atu ki tēnei rangahau i kirimanahia e te Taraipiunara, kua tohu ngā kaikerēme ka mahi rātou i ngā kaupapa rangahau huhua i taua wā tonu.

Ngā upane whai ake

Ināianei, e ahu whakamua ana te rangahau mō te Wāhanga Tuatahi me te whakaaro kia tīmata i ngā nohoanga hei te tau 2025.

Hītori o te ruku tātari

Ka uiui te Ruku Tātari mō te Whenua o Muriwhenua ki ngā kerēme e 24. I whakatakotohia te nuinga e ngā iwi e rima o Te Hiku (Muriwhenua): Te Rarawa, Ngāi Takoto, Te Aupōuri, Ngāti Kurī me Ngāti Kahu. I taua wā, ko te katoa o ngā iwi o Te Hiku he wāhanga nō Te Rūnanga o Muriwhenua. Ko te ahunga tuatahi o te Taraipiunara hei arotahi ki te kiritōpū i raro i te rūnanga kaua ko te āta uiui ki ngā pānga motuhake o ngā rōpū. Ko te aweretanga ko Ngā hapū o Whangaroa, ā, nā te Taraipiunara i whakaputa ngā otinga motuhake.

I arotahi te Muriwhenua Land Inquiry tuatahi ki te whakawātea whenua Māori i mua i te tau 1865. Tekau mā rima ngā nohoanga i tū i waenga i te tau 1990 ki te tau 1994, ā, i whakaputaina e te Taraipiunara te Muriwhenua Land Report i te tau 1997. Ka whakatau hoki i whai kiko ngā kerēme o ngā iwi o Muriwhenua.

Ko te kawatau mā te pūrongo e mārama ana te Karauna ki te whānuitanga o ngā takahi i te tiriti i taua wā tōmua kia ahu whakamua ki te whakatau i ngā kerēme. I te tau 1998, ka karangatia e te Taraipiunara he tāpaetanga mēnā me tīmata i ngā tūtohu whakatikahanga, mēnā rānei me haere tonu te ruku tātari a te Taraipiunara ki ngā āhuatanga whai muri i te tau 1865 o ētahi āhuatanga o ngā kerēme a ngā hunga, tērā rānei i hiahiatia ngā hunga kia uru ki ngā hui whakawhiti kōrero me te Karauna. I te mutunga iho, i kōwhiri ngā kaikerēme o Muriwhenua kia whai i ngā hui whakawhiti kōrero whakataunga me te Karauna.  

  

I tīmata ngā iwi e rima o Te Hiku ki ētahi tau e whakapāpā ana ki te Karauna ki te whakatau i ō rātou kerēme. I ētahi wā i whakawhiti kōrero ā-kiritōpū, ā, i ētahi wā ā-takitahi.

Nāwai rā, e whā o ngā iwi e rima o Te Hiku (Te Rarawa, Ngāi Takoto, Te Aupōuri, and Ngāti Kurī) i tae ki ngā whakataunga take me te Karauna, me te aha, i te tau 2015 i whakahaeretia ngā Ture Whakataunga Take i te Paremata mō ia iwi.  

I uru hoki Ngāti Kahu ki ngā Whakawhiti Kōrero Whakataunga Take me te Karauna, engari i te tau 2007 i whakatakoto i te tono ki te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi e kimi ana i te wāhanga whakatikahanga o te ruku tātari ki ō rātou kerēme. Kātahi ka whakatārewahia tēnei tono i te wā i whakaae a Ngāti Kahu kia hoki ki ngā hui whakawhiti kōrero whakataunga me te Karauna.

 

I te tau 2011, i hahū ake a Ngāti Kahu i tā rātou tono whakatikahanga. Ka tīmata te Taraipiunara i te wāhanga whakatikahanga o te ruku tātari ki ō rātou kerēme, ā, i te tau 2013 i whakaputa i The Ngāti Kahu Remedies Report.

I roto i taua pūrongo, ka whakatau te Taraipiunara kua roa e tāria ana te puretumu mō te tangohanga hētanga o ngā whenua o Ngāti Kahu i mua i te tau 1865. Heoi anō, ka whakatau hoki nā runga anō i ngā āhuatanga o ngā whakawhiti Kōrero Whakataunga Take whānui ki Muriwhenua kāhore e tika ana kia whakamahia ana mana paihere. Ka whakatau te pūrongo ina whakamahia ana ngā ōta mana paihere kia whakahoki i aua whenua ki Ngāti Kahu, ka whakararuhia te hangarite rahirahi o ngā whakaaetanga o taua wā me ngā whakataunga Tiriti e heke mai ana o ērā atu iwi o Te Hiku.

Waihoki, ka whakatau te Taraipiunara e kore e taea te tūtohu i te pūhera whakataunga take katoa ki te rahi e kimihia ana e Ngāti Kahu, nā te mea he nui rawa ake i ngā whakataunga take kua whakatutukihia kētia puta noa i te motu.

Ka whakatau hoki te Taraipiunara nā te mea i whakataumahatia a Ngāti Kahu ki te tino whakahāweatanga mā ngā takahanga Tiriti a te Karauna, e tika ana ngā tūtohutanga ehara i te mea paihere. Ka tūtohu kē te Taraipiunara i te pūhera puretumu tae atu ki ngā āhua puretumu ā-ahurea huhua, te rahinga arumoni, me te whakahoki o ētahi rōpū whenua me te uara arumoni, ahurea hoki i roto i tō rātou rohe.

Ka tūtohu te Taraipiunara kia kimi te Karauna ki te whakapāpā anō ki Ngāti Kahu me te tuku i te tāpaetanga e hāngai ana ki te whānuitanga o te puretumu i marohitia ai i roto i te pūrongo.

 

I whakatau a Ngāti Kahu ki te wero i te ahunga a te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi ki ngā whakatikahanga e rapua ana e rātou. I te tau 2015, ka whakatakotohia e rātou ki te Kōti Teitei tētahi tono mō te arotake i tētahi whakataunga whakawā o te whakataunga o te Taraipiunara kia kaua e tuku i ngā tūtohutanga paihere mā Ngāti Kahu.

I roto i Flavell v Waitangi Tribunal [2015] NZHC 1907, ka whakatau te Kōti Teitei e rua ngā hapa ā-ture o te Taraipiunara: i te whakaaro ko ngā mana tāmata he whakatikahanga whakamutunga; ā, kāhore i whai whakaaro motuhake mēnā me whakahoki rānei i te wāhanga o aua whenua, kāhore rānei.

I roto i Attorney-General v Haronga [2016] NZCA 626, ka whakamana te Kōti Pīra i te whakataunga o te Kōti Teitei me te whakaū nā te wāhanga 8HB(1) of the Treaty of Waitangi Act 1975, he herenga i runga i te Taraipiunara kia tuku i te tūtohutanga mēnā kua tutuki ngā whakaritenga tōmua. Ka whakatau i hē te Taraipiunara ki te whai i te āhuatanga o waenga i akiaki ai i ngā hunga kia whakawhiti kōrero mō te whakataunga o ō rātou rerekētanga.

I whakahau te Kōti Pīra i te Taraipiunara kia whai whakaaro anō ki te tono mō ngā whakatikahanga me te tuku i ngā whakataunga hou e pā ana ki ana tūtohutanga.

 

I te tau 2017, i muri iho i te whakataunga o te Kōti Pīra, ka tuku te Taraipiunara i ngā kupu whakahau e whakatinana ana anō i te ruku tātari whakatikahanga (tirohia Wai 45, #2.558).

I muri iho i taua tau anō i te unuhanga o te rōpū tuatahi i a ia anō, ka kopou te Hea i a Kaiwhakawā Wainwright hei Mana Whakahaere o te Taraipiunara i Whakahoutia o te Whenua o Muriwhenua (tirohia Wai 45, #2.584).

I te Hānuere o 2018, ka whakaaro te Taraipiunara mō ngā Whenua o Muriwhenua i Whakahoutia i ngā pānga o ngā arotake i tētahi whakataunga whakawā me tana raukaha kia whakarongo anō ki te tono mō ngā whakatikahanga. Ka whakatau te Taraipiunara he ruku tātari hou, ā, ehara i te haerenga tonutanga o te Taraipiunara mō te Whenua o Muriwhenua tuatahi. Nā reira, kāhore e taea e te Taraipiunara te ahu whakamua ki te ruku tātari whakatikahanga, engari ka taea te whakawhirinaki ki – me te whaimōhio anō hoki ki – ngā otinga o te Taraipiunara tuatahi mō te Whenua o Muriwhenua tae atu ki te wā i tono a Ngāti Kahu i ngā tūtohutanga mana paihere i te tau 2007 (Wai 45, #2.641).

I te Āperira o 2018, ka wero a Ngāti Kahu i tēnei whakataunga i roto i ngā whakahaerenga ā-ture anō hei arotake i tētahi whakataunga whakawā i roto i te Kōti Teitei.

I te Āperira o 2018, ka whakakorehia e te Kōti Teitei te tono a Ngāti Kahu i roto i Mutu v Chairperson of the Waitangi Tribunal [2019] NZHC 647.

 

NGĀ TAKE MATUA E AROTAHITIA ANA
Pre-1865 Crown land purchasing
Old land claims
Nineteenth century land alienation
Environment
Socio-economic
Native Land Court

NGĀ TAKUNETANGA

25
Hara
2023
Renewed Muriwhenua Land
WAI: 45
Kaupapa
Judicial Conference
Kaiwhakawā
Wainwright
Wāhi
Online

Inquiry Timeline

1997
Muriwhenua Land Report
Read the report
2013
Ngāti Kahu Remedies Report
Read the report
2015 - 2017
Judicial Review
2017
Renewed Muriwhenua Land Tribunal Appointed

Ngā mema o te rōpū

Kaiwhakawā Carrie Wainwright
Te Mana Whakahaere
Hei pānui atu anō
Tania Simpson
Mema
Hei pānui atu anō
Dr Ruakere Hond
Mema
Hei pānui atu anō

Ngā pūrongo me ngā pānuitanga

M004
Other Document

Muriwhenua Land Tenure

06 Jul 2015
Rahinga: 2.3MB
06 Jul 2015
Rahinga: 4.16MB
06 Jul 2015
Rahinga: 6.54MB
06 Jul 2015
Rahinga: 3.65MB
06 Jul 2015
Rahinga: 2.06MB
06 Jul 2015
Rahinga: 9.73MB
06 Jul 2015
Rahinga: 408KB
1 ... 3 4 5