Te Ngaromanga o te Poraka o Ōrākei

Ka tino tīmata ngā raruraru ki Ōrākei i te whakatūnga a te Karauna i te Native Land Court. Ko tana mahi he whakawhiwhi i ngā taitara takitahi o te puritanga ki ngā whenua māori - he ōrite ki te pūnaha puritanga i Piritānia. I te tau 1869, ka rūri te kōti i te poraka o Ōrākei, ā, ka whakawhiwhia ki ngā tāngata 13. I whakakorengia te whaipānga o te nuinga o te hapū me ana tāngata 100 ki tō rātou whenua. He mahere tā tō rātou rangatira o taua wā, tā Tūhaere kia whakawehe i te poraka me te rīhi ki ngā tāngata whai, mā ā rātou moni rēti e whakatūturu tonu ai te whakapūmautanga o te pūtake ohaoha o te hapū. Engari, i te whakaingoatanga o ngā kaipupuri whenua 13 anake, i ngaro te whakahaere ā-iwi o te whenua me te āhei ki te whakamahi i te whenua mō te painga ā-ohaoha mō te hapū katoa.

Te Urupare o Ngāti Whātua ki Ōrākei

I te mōhiotanga o Ngāti Whātua Ōrākei kua whakarite te Native Land Court i ngā tāngata 13 anake hei kaipupuri whenua takitahi, i tīmata rātou ki te mautohe. I hiahia rātou kia noho tō rātou whenua ki te puritanga ā-iwi kia whakaritea ngā whakataunga e pā ana ki te whenua e te hapū katoa. E tata ana ki te kotahi rautau ngā mautohe maungārongo, whaiture hoki.

I te tau 1885, i waihanga te Kāwanatanga i te pā ki Kohimārama, ki Takaparawhā rānei, nā te mea he tauwāhi rautaki pai tōna i runga i te Whanga o te Waitematā. Kāhore i whakatūria ki te Pito o Takaparawhā, i hoatu i mua ki te Kāwanatanga mō taua take. I te tau 1886, i whakamahia te Karauna i te Public Works Act 1882 kia riro i ngā eka 13 o Takaparawhā mō ngā take wawao. E whakaae ana te Public Works Act kia tango te Karauna i ngā whenua katoa, mēnā ka kī te Karauna e whai take ana mā te hunga tūmatanui. I te wā kāhore i hiahiatia tonutia e te Karauna a Takaparawhā hei wāhi wawao, i te tau 1941, kāhore i whakahokia e te Karauna, engari i tukuna ki te Kaunihera ā-Tāone o Tāmakimakaurau hei whenua tāpui.

Te Urupare o Ngāti Whātua ki Ōrākei

I te wā i tangohia te whenua i te tau 1886, i taua wā tonu i whakatakoto tēnei rangatira, a Tūhaere, i te kerēme mō te utu paremata £5000 nā te mea koinei te whenua i whakamaheretia e ia ka whakawehea hei pūtake ohaoha mā te hapū. Ka whakahau te Compensation Court kia utu te Karauna i te £1500 mō te whenua. Ka tukuna tēnei ki ngā rōia o Tūhaere hei whakatutuki i ō rātou utu whakahaere, whakapaunga hoki.

I whakamanahia e te Kāwanatanga tētahi Ture motuhake ki te tango whenua i te Whanga o Ōkāhu kia taea te whakatakoto i te paipa parakaingaki ki tātahi i mua i te kāinga o Ngāti Whātua. Ka whakaruke i te parakaingaki taketake i Tāmakimakaurau ki te whanga, ahakoa koinei te ara anake ki te papakāinga. He paru, he tino mōrihariha hoki te putanga parakaingaki. Ka whakaparakinotia ngā mahinga mātaitai o te hapū, ā, ka hurihia te kāinga ki tētahi repo ina kaha ana te ua.

Te Urupare o Ngāti Whātua ki Ōrākei

Ka whakahē te hapū i te whakawhanaketanga parakaingaki mai i te wā i mōhio rātou i te whakamaheretia. I tino taiharatia rātou i te whakaruke a te parakaingaki i te tau 1914. He tokomaha ngā tāngata i wehe i te kāinga, ā, i tīmata te wehewehe o te hapū.

Ahakoa kāhore e hokona ana a Ōrākei, ka hiahiatia e te Karauna mā ngā tāngata whai Pākehā, nā reira, ahakoa tērā, ka whakarite ki te hoko. I te tuatahi ka whakapuaki te Karauna ka taea anake e te Karauna te hoko whenua ki Ōrākei, engari he maha ngā tau i mua i te whiwhinga nā te mea i ātete ngā tāngata o Ngāti Whātua kia kaua e hokona. I mua, ka taea anake te hoko i te whenua i runga i te pōtitanga o te nuinga o ngā kaipupuri whenua o te iwi. Engari i whakakorengia ngā mōtika ā-iwi, ā-rōpū rānei e te Native Land Court, ā, i te tau 1913 i panoni te Kāwanatanga i te ture kia āhei tana hoko mai i ngā tāngata takitahi.

Ka tīmata te hoko ki ngā poraka pāmu haumako. I te Tīhema o 1914, i riro i te Kāwanatanga ngā eka e 460, te nuinga o te takiwā e pāmuhia ana. Ka hoko tēnā kaipupuri whenua takitahi me tēnā kaipupuri whenua takitahi i tana whenua, ngā uri rānei, i runga i te pōhēhē ka puritia tonutia te tekihana e tū ana tō rātou whare. Engari, kāhore i whakaaetia tēnei. I tangohia te whenua o te hunga i ātete i raro i te Public Works Act 1882. Ka kī te Karauna nā runga anō i te pānga tūmatanui kia whakamahia te whenua mō te whakawhanaketanga whare hou.

Ka noho tonu ētahi o ngā kaipupuri whenua i runga i te whenua hei kainoho turekore. Ka neke ētahi atu ki te whenua i kohaina ki te Hāhi Mihinare, me te kore mōhio kua hokona te whenua e te Karauna i te hāhi. I te tau 1939, ka panaia te toenga o aua tāngata, 14 ngā pakeke, ā, 10 ngā tamariki. I whakawhanaketia te paenoho whakatauira i runga i te whenua. Ahakoa kāhore i whakaaetia kia puritia e ngā kaihoko atu o Ngāti Whātua i ō rātou tekihana, i whakaaetia ngā Pākehā kia rīhi whenua mō ō rātou kāinga, ā, i muri iho i kohaina aua tekihana ki ngā Pākehā e te Karauna. I te tau 1951, ka tangohia whakaturehia e te Karauna ngā eka 12 me te haurua e puritia tonutia ana e Ngāti Whātua. Hāunga te Urupā o Ōkāhu, kua kore rawa he whenua o Ngāti Whātua ki Ōrākei.

Te Urupare o Ngāti Whātua i Ōrākei

I kaha ātete a Ngāti Whātua Ōrākei i ngā hokonga i waenga i te tau 1912 me 1950, e tono tonu ana i taua wā katoa kia mutu hoko a te Kāwanatanga i te whenua. I tua atu i ētahi atu amuamu me ngā mahinga, e waru ngā ākihana i roto i te Kōti Whenua Māori, e whā ki te Kōti Hupirimi, e rua ki te Kōti Pīra, e rua ki te Kōti Utu Paremata, e ono ngā putanga i mua i ngā kōmihana, komiti uiuui rānei, me ngā petihana 15 ki te Pāremata e kimi ana i te whakarauoratanga o te puritanga ā-iwi o ō rātou whenua. I mūhore te katoa.

Kotahi tonu te kaupapa kia whakahokia te papakāinga me te whenua hāhi. I tautoko te uiui Acheson o te tau 1930 i ngā kerēme a te hapū ki ēnei takiwā, engari tē aro mai te Kāwanatanga.

I ngā 1940, ka whakamātau a Te Puea o Waikato, he whanaunga ki Ngāti Whātua ki Ōrākei, kia whakawhere i te Kāwanatanga kia waihanga i te pā whakatauira mō te hapū i runga i te papakāinga, engari tē taea.

Ka hiahiatia te tauwāhi kāinga o mua e te Karauna hei pāka, nā reira ka panaia ngā kainoho e noho tonu ana i ō rātou kāinga, ā, ka whakanohoia kētia hei kairīhi o ngā whare o te Kāwanatanga i te Tiriti o Kitemoana i tētahi atu wāhanga o te poraka. I whakamōtīa te marae me ētahi kāinga e te ahi. I turakina ngā toenga o te kāinga me te marae e te Karauna. Ko tētahi take i pērā ai i whai whakaarohia ko te kāinga 'he tino weriweri, he pokapū māuiui torohū hoki' i runga i te ara ka whāia e te Kuini i tana toronga ōkawa.

Te Urupare o Ngāti Whātua i Ōrākei

He nui te pāmamae o ngā peinga whakamutunga mō te hunga o Ngāti Whātua e toe ana ki Ōrākei Ka ātete rātou kia whakanohoia kētia tae noa ki te mutunga. I kawea ā-tinana ētahi i ō rātou kāinga, ā, i kuhu anō tētahi tāne ki tōna kāinga e tahu ana. He iti rawa ngā whare i te Tiriti o Kitemoana, i waihangatia ai mō te whāmere whaiaro, kia whati ai te ao o ngā whānau o te hapū. Tokomaha ngā kaumātua i mate i mua i te hipanga o te tau kotahi i muri mai i te panatanga.

Kua whakaritea e te Karauna ētahi whenua e tata ana ki ngā whare o te Kāwanatanga i te Tiriti o Kitemoana hei whenua mō te marae o Ngāti Whātua. Engari he tokomaha ngā Māori nō iwi kē i heke ki Tāmakimakaurau, he tokomaha hoki ngā manene nō Te Moananui-a-Kiwa, ā, he tokomaha hoki ngā Pākehā i hiahia ki te marae kākano maha i Tāmakimakaurau hei marae mā te katoa. I te tau 1959, i tuku te Kāwanatanga i te whenua mō te marae ā-motu, ahakoa ka tū ki runga i ngā whenua tūpuna o Ngāti Whātua. Ka kitea e Ngāti Whātua kāhore ā rātou whakahaere o te marae hou. Tokowhā noa iho rātou, ā, kāhore he kaumātua o ngā tarahitī 16 i kopoua kia whakahaere i te marae. Ka tīmata ngā tarahitī i ngā mahere whakawhanake awhero, e whakarewa ana i ngā moni i roto i ngā tono tūmatanui.

Kāhore i te hānenea a Ngāti Whātua Ōrākei ki ēnei whanaketanga, engari i mōhio rātou he tokoiti rātou, ā, mā te marae ka taea e rātou, hei tangata whenua, te manaaki i te manuhiri.

I taua wā katoa, ko te tūmanako tonu ka whakahokia te papakāinga kia taea te whakatū anō i tō rātou marae ā-iwi ki reira. I te tau 1974, i oti te anga o te wharenui hou. E ai ki te tikanga, i whakatuwheratia te whare e tētahi atu iwi, ā, i whakaingoatia mō te tupuna o Ngāti Whātua, mō Tumutumuwhenua. Nā reira, i noho haepapa a Ngāti Whātua ki te whare, ahakoa kāhore rātou i akoakohia mō te whakaingoatanga. Kāhore e taea e rātou te whakatū te marae ā-iwi ki wāhi kē.

Te Urupare o Ngāti Whātua ki Ōrākei

Ka tautoko ngā tāngata o Ngāti Whātua Ōrākei i te whakawhanaketanga o te marae kākano maha engari, kāhore i roa, ka whakamā rātou i taua marae. Nā te āhua o te waihanga o te marae, kāhore e taea te whakahaere i ngā tikanga hira ā-iwi pērā i te tangihanga me te amaru tika. I whakatoia rātou mō te wāhi whakaaturanga tāpoi, kaua ko te marae. Ka tīmata rātou ki te whakahua i tō rātou whakahē ki te marae me te kī he 'marae Pākehā'. I te tau 1990, ka tahuna a Tumutumuwhenua e te ahi pokerehū. Kua waihangatia anōtia ināianei.

I te tau 1976, ka pānui te Karauna ka tīmata te whakawhanaketanga o te whenua e toe ana ki Takaparawhā mō ngā whare mō ngā tāngata whairawa me ngā papa rēhia. Koinei ngā whenua 60 eka kāhore anō kia herea e hiahiatia tonutia ana e te hapū ka whakahokia.

Te Urupare o Ngāti Whātua ki Ōrākei

I te Hānuere o 1977, i mahi tōtika ētahi o te hapū ki te whakamutu i te whakawehewehenga. Nā rātou anō rātou i whakaingoa hei Ōrākei Māori Action Committee. Ka nohowheta rātou i Takaparawha mō ngā rā 506, me te kore whakaae kia wehe i ō rātou whenua tūpuna. Nā ngā mautohe i whakawehe te iwi, nā te mea koinei te wā tuatahi i whati ā rātou mautohe i te ture - nā te noho poka noa ki te whenua o te Karauna.

I te 25 o Mei 1978, i whakahau te Kāwanatanga i tētahi tauā pirihimana nunui rawa me te tauā kia pana i a rātou. E rua rau rua tekau mā rua ngā kaiporotū i mauheretia, ā, i turakina tō rātou whare, ō rātou whare, me ō rātou māra taupua. Ko te nohowheta o Takaparawha tētahi o ngā mahi mautohe rongonui i te hītori o Aotearoa.