I tēnei rā i whakaputaina e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi He Whiritaunoka: Te Pūrongo mō te Whenua o Whanganui, e pūrongohia ana ki te Karauna mō ngā kerēme e 83 mō ngā hapū me ngā iwi o te rohe ruku tātari o Whanganui. I kitea e te Taraipiunara i te nuinga o te wā he whai kiko ngā kerēme, ka whakatau te Taraipiunara mai i te tau 1840 nā te Karauna i pā ki ngāi Māori o Whanganui te whakakino nui mā te huhua o ngā kaupapahere, ture, whakataunga, mahi, me ngā hapanga.
E arotahi ana te pūrongo ki te hononga i waenga i te tangata whenua o Whanganui me ō rātou whenua, ā, whai muri mai tēnei i te Pūrongo mō te Awa o Whanganui nā te Taraipiunara i te tau 1999, i eke te Karauna me ngā kaikerēme ki tētahi whakataunga take i tērā tau.
I roto i tana reta i tāpirihia ki te pūrongo, ka kī te mana whakahaere Kaiwhakawā Carrie Wainwright: 'ehara i te mea ohorere kāore te tukanga tāmitanga i tupu i te ara rite ki te Tiriti o Waitangi, otirā te kī taurangi o te tino rangatira i roto i te tuhinga Māori. Engari, kāore hoki i tutuki i te Karauna ngā paerewa o te manatika me te mahi tōkeke i puta mai i te Magna Carta, he mea i āhukahukatia motuhaketia i te Tiriti e ngā āpiha Piritānia.'
Ka kitea e te Taraipiunara ko tētahi tauira matua ko te hokonga roa rawa i roto i ngā tau 1840 o te poraka o Whanganui. He whakarea rua te nui o te whenua i tangohia hunahia e te Karauna i tērā i kīia ai, engari kāore i whakapiki i te utu, ā, i whakaiti i te maha o ngā tāpuitanga hei whakamahinga haere tonu mā ngāi Māori. I roto i ngā hokonga i whai ake, kāore i pērā rawa te teka o te Karauna, heoi anō te hokonga o te poraka o Waimarino – tētahi o ngā rironga nui rawa atu o Te Ika-a-Māui i te rautau tekau mā iwa – he mahi tino kino: he tere, he matapiko, ā, kei roto he whati i te ture kia hoko i ngā pānga tamariki.
I te tau 1900, ko te otinga o te Taraipiunara i puritia noatia e ngāi Māori o Whanganui te kotahi hautoru anake o ō rātou whenua. Kāore i aro atu ki ngā whakatūpato o te kōmihana Stout-Ngata kia kaua e hoko tonu te whenua, ka kaha te hoko whenua a te Karauna, ā, i whakaae hoki ki te hokonga tūmataiti whānui. I tēnei rā, he 237,000 eka anake (e tata ana ki te 11 ōrau o te takiwā) e noho tonu ana ki te puritanga Māori.
Ka akiaki te Taraipiunara i te Kāwanatanga kia uru ki tētahi whakataunga take e tautoko ana i ngā wawata o ngā hapū me ngā iwi o Whanganui mō te whakarauoratanga ā-ohaoha, ā-ahurea hoki. Me te aha ka whakahihiko i te whanaketanga ohaoha i roto i te rohe o Whanganui.
Waihoki, ka whakatenatena te Taraipiunara i te Karauna kia tuku ngā Māori o Whanganui kia whai wāhi atu ki ngā kaunihera o te rohe me te whakahaere o ngā mea e pāpātia ai rātou, me te mahi tahi me ngā kaikerēme me ngā mana whakahaere ā-rohe kia whakatika i ngā raruraru tauroa i āta kōrerotia i roto i tana pūrongo. Ko ngā rironga mahinga tūmatanui o te whenua Māori, tētahi o ngā take e tino whakahēngia ana o ngā mahi katoa a ngā mana whakahaere ā-motu, ā-rohe hoki.
Ko tētahi o ngā kitenga matua o te pūrongo he tūkino te whiwhinga a te Karauna ki te whenua o roto o te Papa Rēhia ā-Motu o Whanganui, he mea takahi hoki i ngā mātāpono Tiriti. Ka tūtohutia e te Taraipiunara te whakahokinga o te taitara ki te papa rēhia ki ngā tāngata whenua me ētahi mahi whakahaere matua hoki mā rātou.
He tūtohu hoki ā te Taraipiunara e pā ana ki te tuhinga tika o ngā ingoa wāhi reo Māori. E pā ana ki Whanganui, ka whakatau te Taraipiunara me whakahaere te tangata whenua i tō rātou ake reo, otirā te tuhinga tika o ngā ingoa i roto i tō rātou rohe. E tūtohu ana te Taraipiunara kia turaki te Karauna i te whakataunga nōnakuanei i whakamana i 'Wanganui' me 'Whanganui' hei reta tika mō tēnei kupu. E ai ki ngā kaikerēme ko 'Whanganui', ā, me whakaute te Karauna i tō rātou tino hiahia.
He Whiritaunoka: Te Pūrongo mō te Whenua o Whanganui
Hokona ngā Pūrongo o te Taraipiunara i Legislation Direct
Īmēra: Ldorders@legislationdirect.co.nz
Waea: 04 568 0005
Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture