Ngā tuhinga kua whakaputaina 5/9/2018

Ko te otinga o te Rōpu Whakamana i te Tiriti o Waitangi, nā ngā takahi nui a te Karauna i te Tiriti o Waitangi i pā te whakakino tairaru ki te mana me te whakahaere motuhake o ngā iwi me ngā hapū o Te Rohe Pōtae.

I tēnei rā i whakaputa te Taraipiunara i ngā upoko 11 tuatahi o Te Mana Whatu Āhuru: Pūrongo mō ngā Kerēme oTe Rohe Pōtae. E kōrerotia ana i te pūrongo ngā kerēme e 277 e pā ana ki ngā mahi Karauna i roto i Te Rohe Pōtae i muri iho i te waitohutanga o te Tiriti i te 6 o Pēpuere 1840.

I arotake te Taraipiunara i ngā mahi a te Karauna e pā ana ki te hoko whenua i te rohe, te whakatūnga o te Kīngitanga, ōna hīraunga mō ngā Māori o Te Rohe Pōtae, ngā pāpātanga o te pakanga, me te whakamāramatanga me te whakatikatika o te aukati (te wāhi o te mana whakahaere Māori) i roto i Te Rohe Pōtae i tū mō te 20 tau, ā, he tuatahitanga.

Ko te take matua i arohia i roto i te pūrongo e hāngai ana ki ngā hui whakawhiti kōrero i waenga i ngā kaihautū o Te Rohe Pōtae – otirā o Ngāti Maniapoto – me te Karauna i ngā tau 1880. Ko ngā hui whakawhiti kōrero, me ngā whakaaetanga i puta, e mōhiotia ana e ngāi Māori o Te Rohe Pōtae Māori ki te ingoa o Te Ōhākī Tapu. Ka puta mai tēnei kupu i Te Kī Tapu, he kīanga i whakamahia e ngā rangatira o Ngāti Maniapoto ki te tautuhi i te mahi a te Karauna i hiahiatia e rātou.

I waitohu ētahi o ngā rangatira i roto i te takiwā ruku tātari i te Tiriti. Ko te otinga o te Taraipiunara i puritia tonutia e rātou ō rātou tino rangatiratanga (te mana whakahaere tino rangatira) me te tuku ki te Karauna te kāwanatanga (he mōtika kia tū hei kāwana me te whakarite ture). Ko te take o te mōtika nei kia whakahaere i ngā tāngata whai, kia whakahaumaru i ngā mōtika me te mana whakahaere Māori, ā, hei painga mō ngā iwi e rua.

I ngā tau i muri iho i te Tiriti, ko te uru o te Karauna ki te rohe kāore i tua atu ki te whakatū i te tukanga kia whakatewhatewha i te ruarua o ngā whakawhitinga whenua i mua i te Tiriti, ā, kia hoko i tōna 150,000 eka whenua i roto i te rohe i mua i te tau 1865. I muri iho i te urutomo a ngā hōia a te Karauna ki Waikato i te tau 1863, ka puritia tonutia te mana motuhake mō ngā tekau tau e rua. Ka whakatū ō rātou rangatira i te aukati hei ārai i te ririhau Karauna anō.

I te Hune o 1883, ka petihana ngā rangatira o Te Rohe Pōtae i te Pāremata kia whakahau kia whakamahi te Karauna i tōna kāwanatanga kia whakamana i te taurangi Tiriti o te tino rangatiratanga. Otirā, ka pātai ngā Māori o Te Rohe Pōtae ki te Karauna kia aro ki tō rātou mōtika ki te mana whakahaere me te mana motuhake i runga i ō rātou rohe.

Ka whai whakaaro te Taraipiunara ki te whakahau a ngā Māori o Te Rohe Pōtae mō te mana whakahaere e whakatakoto ana i te tikanga e whai kiko te whakamanatanga o te tūhonotanga Tiriti

Nā runga anō i ēnei take, ka whakatau te Taraipiunara he hira rawa atu ā-turepapa, ā-tōrangapū hoki ngā hui whakawhiti kōrero o ngā 1880. Engari ko te otinga o te Taraipiunara he tinihanga, he tito ngā nuka me ngā oati whakawhiti kōrero a ngā māngai Karauna i ētahi wā.

Ka kitea hoki e te Taraipiunara kāore te Karauna i whakapāpā hei hoa rangapū Tiriti, ā, kāore i aro atu ki te tino rangatiratanga o Te Rohe Pōtae. Nā reira, kāore anō kia tutuki te kōwhiringa kia whakamana i te Tiriti i roto i te rohe.

Ko tētahi o ngā whāinga matua o te Kāwanatanga i ngā 1880 kia whiwhi whakaaetanga ki te waihanga i te Rerewē Matua o Te Ika-a-Māui. Ko te otinga o te Taraipiunara kāore te Karauna i piri ki ngā whakaaetanga maha i whakarite me ngā Māori o Te Rohe Pōtae e pā ana ki te rerewē.

Ka kimi hoki te Karauna kia whakatairanga i te noho a ngā tāngata whai ki te rohe mā te whakauru i te Kōti Whakawā Whenua Māori i te tau 1886, ā, atu i te tau 1890, te aru i tētahi hōtaka whakaariki o ngā hokonga whenua. Ka whakawhiti te kōti i ngā taitara whenua hei taitara takitahi, ahakoa i whakahēngia rawatia e ngā Māori o Te Rohe Pōtae. Ka kitea e tēnei pūrongo nā runga anō i tēnei i tere te korara me te hoko o te whenua, me te whakakino tairaru ki ngā anga hapori Māori.

I waenga i te tau 1890 me 1905, neke atu i ngā eka 640,000 – kotahi hautoru o tēnei rohe – i puta atu i te puritanga Māori. Ka whakamahi te Kāwanatanga i ōna mana whakature kia whakahaere i ngā hokonga, ā, kia māmā ngā utu, waihoki he auau te whakamahi a ōna kaiwhakarite i ngā tikanga me ngā nuka kāore i te tika.

Ka kitea e te pūrongo nā te pāpātanga o ngā takahanga Tiriti a te Karauna i roto i te rohe i puta ngā whatinga o ngā tūhononga ā-pāpori, ā-tōrangapū hoki, te ngaromanga whenua, me te whakahāweatanga nui rawa ā-pāpori, ā-ohaoha, ā-ahurea hoki, ā, e haere tonu ana ngā pāpātanga tae noa ki tēnei wā.

Ka uruparehia ngā take whenua me ngā take tōrangapū o te rautau rua tekau me ngā kerēme e pā ana ki te whakahaeretanga o te hauora, te mātauranga, te taiao hoki ina wetewetehia e te Taraipiunara ētahi atu wāhanga o tana pūrongo.

Nā runga anō i ngā takahi i te tiriti kua tautuhia tae noa ki tēnei wā, i tūtohu te Taraipiunara kia wawe te mahi a te Karauna kia mahi tahi me te rōpū whakataunga take mana kōwhiri, ngā rōpū rānei, kia whakarite kia whakamana i ō rātou rangatiratanga.

Mā ngā kaikerēme me te Karauna e whakatau me pēhea tēnei e tutuki, engari i te itinga iho e tūtohu ana te Taraipiunara, me whakamana te ture e aro atu ana, e whakaū ana i te rangatiratanga me ngā mōtika o te mana whakahaere me te mana motuhake o Te Rohe Pōtae Māori.

Mō te taha ki Ngāti Maniapoto, ki ō rātou māngai mana kōwhiri rānei, e tūtohutia ana e te Taraipiunara kia aro atu te ture kia whakamana hoki i Te Ōhāki Tapu, i te āhuatanga e uruhi ana i te takohanga i runga i te Karauna me āna tari kāwanatanga kia whakamana i te mōtika ki te mana whakahaere.

E wātea ana te  pūrongo o te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi kia tīkina ake: Te Mana Whatu Ahuru

Mō ngā pakirehua arapāho whakapā atu ki: Antony Paltridge, te tīma pāpāho o te Tāhū o te Ture, (04) 918 8820 Antony.Paltridge@justice.govt.nz rānei.