Ngā tuhinga kua whakaputaina 26/6/2010

I te rā nei i tukuna e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi tana pūrongo mō ngā kerēme Waitangi o ngā iwi me ngā hapū o te rohe Wairarapa ki Tararua, e toro atu ki te taha rāwhiti o te Ika-a-Māui, mai i te Mātakitaki-a-Kupe ki te tonga o Heretaunga. Ko Ngāti Kahungunu me Rangitāne ngā iwi matua.

Kei runga i te rōpū ruku tātari o te Taraipiunara ko Kaiwhakawā Carrie Wainwright (te mana whakahaere) rātou ko Ahorangi Wharehuia Milroy, ko Dame Margaret Bazley, ko Ahorangi Ranginui Walker, ā, i āwhinatia e te tumu kōrero kirimana me te mema o te Taraipiunara Dr Robyn Anderson.

I roto i tana pūrongo, ko te otinga o te Taraipiunara he takahanga tairaru i ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi ngā mahi me ngā hapanga o te Karauna. I te rautau tekau mā iwa, ka hoko te Karauna i te whenua Māori nui rawa, i te wā poto rawa me te kore aro atu ki tūāhua, kāore e kore ka puta, o te taupori Māori kore whenua ki tētahi wāhanga o te motu ko te huarahi matua ki te whiwhinga moni pai ko te hinonga ahuwhenua. Waihoki, ka akiaki te Taraipiunara kia arohia, kia whakamanahia hoki ngā mōtika Māori ki roto i te Moana o Wairarapa, e tata ana hoki.

Hei tā te Taraipiunara kāore i te kaha rawa te ture e whakahaere ana i te hononga i waenga i te tangata whenua me ngā mana whakahaere ā-rohe, ā-motu hoki kia whakamana i ngāi Māori kia rangona ō rātou tirohanga ki te whānuitanga e tika ana i raro i ngā kupu o te Tiriti. Nā reira, he uaua mā ngāi Māori kia whakahaere i te pāpātanga whai tikanga ki ngā mea e mahia ana i roto i ō rātou ake rohe.

E āwangawanga ana te Taraipiunara he maha ngā wāhi tukunga iho Māori hira, ko ētahi he hira ā-ao, e noho whakaraerae ana, ā, kāore i te rawaka te anga onāianei kia whakamanahia, kia whakahaumarutia hoki.

Ka kī te Taraipiunara kāore i kitea he urupare a te Kāwanatanga ki ana tūtohu, i tukuna tuatahitia i te Hūrae o 2009, mō ngā panoni ki te anga mahinga tūmatanui, e unu ana i te mana ā-ture kia riro whakaturehia te whenua Māori mō ngā mahinga tūmatanui. E whakaatu ana i te tūmanako akuanei e tirohia ai tēnei wāhanga o te kaupapahere mō te wā tuatahi.

Hei tā te Taraipiunara i tino whakakinohia ngā Māori o tēnei rohe mō te wā roa. Nā tō rātou taupori iti me te tāmitanga wawe i takaoraora ai rātou kia whakanonoi i tō rātou mana me tō rātou tuakiri i mua i te aroaro o te nuinga o te taupori, arā, te Pākehā i puritia ai te nuinga o te whenua, nāna ngā whakataunga katoa, ā, kāore i uara i te ahurea me te reo Māori.

E āwangawanga hoki ana te Taraipiunara kua tino timu te reo Māori i tēnei wāhi. Kāore i te tino whakatapoko te whakaako reo Māori ki te nuinga, ā, kāore hoki i te wātea ki ngā tamariki Māori katoa. E hiahiatia ana te āhei pai ake me ētahi atu rauemi kia whakatika te Karauna i ngā hē o mua.

Ka mauhanga te Taraipiunara i tana whakaaro nui o te whakapai ake o te whanaungatanga uaua o mua i waenga i ngā iwi e rua o tēnei rohe, Ngāti Kahungunu me Rangitāne, i te wā o tēnei ruku tātari. Ka whakaatu i tana tūmanako ka whakarite tēnei i te tatūtanga i angitu te whakawhiti kōrero o ngā takahi i te tiriti i tuhinga ki tana pūrongo.

Te Pūrongo mō Wairarapa ki Tararua, Wāhanga 1

Te Pūrongo mō Wairarapa ki Tararua, Wāhanga 2

Te Pūrongo mō Wairarapa ki Tararua, Wāhanga 3

Hokona te pūrongo i Legislation Direct

Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture

 

Ka kopoua anō ngā mema o te Taraipiunara

I te rā nei ka whakapuaki te Minita Whanaketanga Māori i te kopounga anō o Keita Walker rātou ko John Baird, ko Tā Hirini Mead, ko Ahorangi Ranginui Walker, ko Dr Angela Ballara ki te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi, mō ngā tau e toru.

Pānuitia te Wetewetehanga a Dr Sharples

Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture