I te rā nei (20 o Oketopa 2012) i tukuna e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi te wāhanga tuawhā o tana pūrongo mō ngā kerēme i roto i te ruku tātari ā-rohe o Te Urewera.
I roto i tēnei wāhanga o tana pūrongo, e kīia nei, From Self-governing Native Reserve to National Park, ka tirohia e te Taraipiunara ngā pūtake o te Papa Rēhia ā-Motu o Te Urewera, i waihangatia i te tau 1954, ā, i tino whakawhānuitia i te tau 1957. He hītori manawarau, e ai ki te Taraipiunara, ka noho hei pūtake mō te waihangatanga o te papa rēhia.
Ko te pūtake o te papa rēhia ko te whatinga o ngā kī taurangi a te Karauna ki ngā iwi o Te Urewera. I te tau 1896, ka whakature i te ture motuhake, te Urewera District Native Reserve Act, hei whakatū i te tāpui iwi taketake mana whakahaere mō Tūhoe. I whakawhiti kōrero ngā rangatira o Tūhoe me Ngāti Whare ki te Pirimia, ki a Richard Seddon me te tūmanako he tīmatanga hou tēnei o te hononga me te Karauna. Engari i pakaru ō rātou tūmanako.
Kāore te Karauna i ū ki tana kī taurangi kia whakatūturu e whakatūria ai ngā komiti kaha kia whakahaere i ngā take ā-iwi. Kāore i ū ki tana kī taurangi kia hoko anake i te whenua i te rōpū ā-iwi, ā, ka whakahaere kē i te whakamataaratanga hokohoko konihi, he turekore i ētahi wā, i heipū ki ngā tāngata takitahi e noho rawakore ana.
Ko te otinga o te Taraipiunara takahi te whakawātea i te 75 ōrau o te Urewera Native Reserve mā te hoko whakawiri a te Karauna, e whai ana i te ngaromanga whānuitanga o te whenua i mua i ērā atu wāhi o Te Urewera, i te Tiriti, ā, nā reira te tino whakahāweatanga ki ngā iwi o Te Urewera. I ngā 1920, ka riro anō i te Karauna he whenua i ngā kaipupuri whenua Māori kia utu i ngā rūritanga koretake, nā te mea kāore i whiwhi ngā tāngata ki ngā taitara i kī taurangihia, ā, mō ngā huarahi matua (kia whakarato i ō rātou kāinga marara), kāore i whakaotia.
E kore e wareware i a Tūhoe ēnei meka, te kī a te Taraipiunara, engari kāore i te mōhiotia e ngā tāngata kē nō Aotearoa.
Ko te otinga o te Taraipiunara he kōwhiringa ahurei nō te waihangatanga o te Papa Rēhia ā-Motu o Te Urewera. Kāore i hoahoatia tētahi atu papa rēhia ā-motu kia karapoti i ngā hapori Māori hiranga me te whenua Māori i roto i ōna rohenga, tana aukati rānei. Engari i whakahēngia rawatia ngā hiahia o aua hapori – te whakamahinga tuku iho o ngā rauemi o te takiwā me te painga ohaoha haere tonu i ngā whenua e toe ana i tino whakaitihia rawatia, kia ora ai rātou – e te tangohanga a te Karauna i te whenua kia waihanga i te papa rēhia ā-motu.
Kāore i whakahēngia e Tūhoe te papa rēhia, me te whakahaumaru o ngā ngāherehere, engari i hiahia rātou ki te noho tonu i runga i ō rātou whenua toenga kei te iho o Te Urewera.
Kāore i takahia te Tiriti e te pāpa rēhia anō, te kitenga o te Taraipiunara. Ka taea te whakarato ngā pānga ā-motu me ngā pānga o ngāi Māori ki ō rātou whenua tuku iho. Ka whakamātau te Karauna kia āwhina i a Tūhoe kia kani i te papa rākau i runga i ō rātou whenua mō te wā poto, engari atu i ngā 1960 i aukatia e te Karauna te whakamahi a ngāi kaipupuri Māori i ō rātou ngāherehere. E rua ngā tekau tau e whakamātau ana kia whiwhi ki ngā whenua Māori katoa i roto i te papa rēhia, e tata ana rānei. Ka mūhore, engari i tino whakawhāiti i ngā mahi e āhei ana a Tūhoe i runga i ō rātou ake whenua. Ka tae ki ngā 1980, kua puta ngā whenua o Tūhoe hei 'papa rēhia ā-motu mariko'.
Ki ngā iwi o Te Urewera, otirā Tūhoe, hei tohu te papa rēhia ā-motu i te tangohanga o ō rātou whenua. Ka tautoko ngā otinga o te Taraipiunara i te nawe mauroa o ngā kaikerēme ki te whakakorenga o ō rātou wawata ki te mana whakahaere i roto i ō rātou ake whenua tāpui me te ngaronga o ō rātou whenua tuku iho.
Kua angitu ngā whakaritenga whakahokinga taitara me te mana whakahaere kotahi mō ngā papa rēhia ā-motu i Ahitereiria, ā, ka taea hoki te whakahaere i Aotearoa. 'Kāore he tūāhua tika rawa atu ki a mātou', te kī a te Taraipiunara, 'i tō te Papa Rēhia ā-Motu o Te Urewera'.
Pūrongo mō Te Urewera (Wāhanga III)
Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture