Ngā tuhinga kua whakaputaina 28/6/2019

Kua whakatau te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i takahi te Karauna i te Tiriti o Waitangi nā te kore hoahoa me te whakahaere i te pūnaha tiaki hauora matua onāianei kia whakatikatika moroki i ngā tautika-kore hauora Māori, nā te kore hoki i whakamana i te taurangi Tiriti o te tino rangatiratanga.

I te rā nei i wetekina e te Rōpu Whakamana i te Tiriti o Waitangi Hauora: Pūrongo mō te Wāhanga Tuatahi o te Ruku Tātari ā-Kaupapa Ratonga me ngā Putanga Hauora. Ko te Ruku Tātari Ratonga me ngā Putanga Hauora he ruku tātari e haere tonu ana ki ngā ara i urupare te Karauna ki ngā wheako tautika-kore hauora o ngāi Māori.

E aro ana te pūrongo wāhanga tuatahi i ngā kerēme e rua e pā ana ki ngā ara i whakaturea, i whakahaeretia, i whakawhiwhia ki te pūtea, ā, i noho haepapa te pūnaha tiaki hauora matua e te Karauna i muri iho i te whakamanatanga o te New Zealand Public Health and Disability Act 2000. Ka whakatakoto te Ture i te anga hou mō te pūnaha tiaki matua me te waihanga o ngā poari hauora ā-rohe me te aro matua o te whakarato i te tiaki hauora ki ngā taupori rerekē.

Ka kitea e ngāi Māori he painga nui pea i roto i ngā whakahou ki te tiaki hauora matua i whakaurua e te Ture me te Rautaki Tiaki Hauora Matua, i tukuna i te tau 2002, ā, i te ngākau rorotu ka whakapai ake ngā whakahou i ngā putanga hauora Māori. I whakauru ngā whakahou i ngā herenga ā-ture, ā-rautaki hou ki te hauora Māori, ā, i waihanga i ngā rōpū whakahaere hauora matua, ngā PHO rānei, kia ruruku i te whakaratonga o ngā ratonga tiaki hauora matua. Ki ngāi Māori he kōwhiringa ngā PHO kia whakahaeretia te tino rangatiratanga i kī taurangihia i raro i te Tiriti mā te whakahaere i te hoahoa me te whakarato o te tiaki hauora matua mō ō rātou hapori.

Heoi anō, i whakaae ngā hunga katoa i roto i te ruku tātari wāhanga tuatahi, tae atu ki te Karauna, kāore i tino pai ake te tūāhua mai i te tau 2000: E pāngia tonutia ana ngāi Māori ki ngā putanga hauora kino rawa o ngā rōpū taupori katoa o Aotearoa. Ka kitea e te Taraipiunara kāore ngā whakahou i tīmatahia e te Ture i te tau 2000 i whakaatu i ngā wā katoa i te takohanga kia whakatutuki i te mana taurite o ngā putanga hauora mō ngāi Māori.

E mātai ana te pūrongo wāhanga tuatahi he pēhea, ahakoa te kī taurangi o ngā whakahou, e kore e tika ai tā te Karauna tuku pūteaki te rāngai tiaki hauora matua kia whai i ngā putanga hauora mana taurite mā ngāi Māori, nā te kore heipū o te pūtea ki te wāhi e tino hiahiatia ana me te kore whakatūturu i whakapaua ngā moni i tohua mō nga take hauora Māori mō aua take tonu.

I kitea e te Taraipiunara ētahi takahanga Tiriti tairaru e pā ana ki te āhua e whakarite ana te Karauna kia noho haepapa ai te rāngai tiaki hauora matua, ā, e pūrongorongo ana ki tana tutukinga. Ko te otinga o te
Taraipiunara he iti rawa ngā nuka i whakaritea hei whakatūturu i te noho haepapa, ā, he iti rawa te whakamahi o aua nuka e pā ana ki te hauora Māori.

Waihoki, i kitea e te karauna kāore te Karauna i whakatūturu he mana whakahaere whakatau rawaka me te whakaaweawe e hāngai ana ki te hoahoa me te whakarato i ngā ratonga tiaki hauora matua. Ko te otinga o te Taraipiunara, kāore te whakaritenga mō ngā māngai Māori i raro i te Ture e tino whakaata ana i te mātāpono o te houruatanga; ā, kāore he whakaritenga mō te rangapū e rite ana ki te Tiriti i te taumata poari hauora ā-rohe. Waihoki, kāore te Karauna i te tuku rauemi me te tautoko tika hoki ki ngā PHO e whakahaeretia ana e ngāi Māori me ngā kaiwhakarato hauora kia whakarato i te tiaki hauora kounga ki ngā hapori Māori, me te aha, e takahi ana i ngā mātāpono Tiriti.

Nā runga anō i ana wānanga i roto i tēnei pūrongo, kua tūtohu te Taraipiunara me panoni te Ture me ngā pūrongo me ngā rautaki hāngai kia: whakamana i ngā mātāpono Tiriti me te whakatūturu he wāhanga aua mātāpono o te mea e ārahi ana i te rāngai tiaki hauora matua; me te whakauru i tētahi whāinga mō te rāngai hauora kia whakatutuki i ngā putanga hauora tautika mō ngāi Māori.

Kua whakarite te Taraipiunara i tētahi tūtohunga mō tētahi wā kia mahi tahi te Karauna me ngā kaikerēme wāhanga tuatahi kia aromatawai anō i te whānuitanga o ngā raruraru i roto i te tiaki hauora matua, me te hoahoa ngātahi i te huinga rongoā. I marohi ngā rōpū kerēme e rua kia whakatū i tētahi tari ā-motu e whakahaeretia ana e ngāi Māori, e tētahi kiritōpū rānei, ka tino tirotiro me te whakahaere i te utu me te kaupapahere e hāngai ana ki te hauora Māori. Kua marohi te Taraipiunara he tīmatanga pea ēnei marohi mō ngā kōrerorero i waenga i te Karauna me ngā hunga.

Kua whakahau te Taraipiunara kia whakamōhio atu te Karauna me ngā kaikerēme ki te Taraipiunara i te ahu whakamua o ēnei matapaki hei te 20 o Hānuere 2020. Kua tāpui te taraipiunara i te mōtika kia tuku i ētahi atu tūtohu hei urupare ki ngā urupare a ngā hunga.

Kua tīmata te rangahau mō te wāhanga tuarua o te Ruku Tātari ā-Kaupapa Ratonga me ngā putanga Hauora.

E wātea ana te putanga whakamutunga o te pūrongo kia tīkina ake: Hauora(hononga o waho).

Mō ngā pakirehua arapāho katoa, whakapā atu ki te tīma pāpāho o te Tāhū o te Ture, (04) 918 8836  media@justice.govt.nz rānei.