Ngā tuhinga kua whakaputaina 9/6/2020

Kua kitea e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi ētahi takahi i te tiriti i roto i tana pūrongo mō ngā kerēme hauora, mātauranga, me te reo ki Te Rohe Pōtae.

Kua kitea e te Taraipiunara, nā runga anō i ngā takahi a te Karauna i Te Tiriti o Waitangi, i puta mai ngā putanga hauora me te oranga kino wā roa e haere tonu ana mō ngā Māori maha i roto i Te Rohe Pōtae.

I tēnei rā i whakaputa te Taraipiunara i ngā putanga o ngā upoko e rua i mua i te whakaputanga kei roto te wāhanga V o Te Mana Whatu Āhuru: Pūrongo mō ngā Kerēme oTe Rohe Pōtae. Ka whai tēnei i te tukunga o ngā wāhanga I ki te IV i waenga i te Hepetema 2018 me te Tīhema 2019. E aro ana te pūrongo ki ngā kerēme e 277 e pā ana ki ngā mahi Karauna i roto i Te Rohe Pōtae i muri iho i te waitohutanga o te Tiriti i te 6 o Pēpuere 1840.

Ko te Wāhanga V te otinga o te matapaki whānui o te pūrongo mō te hononga Tiriti i te rohe me ngā pāpātanga o ngā whakaaetanga o Te Ōhākī Tapu i waenga i ngā Māori o Te Rohe Pōtae me te Karauna mā te whakatutuki i ngā kerēme e hāngai ana ki te hauora, te inu waipiro me te whakahaere, ngā āhuatanga ohapori, te mātauranga, me te whakahaere me te whanaketanga o te reo Māori. Pērā i te matapakitanga i ngā wāhanga tīmatanga o tēnei pūrongo, i oati ngā whakaaetanga o Te Ōhākī Tapu (1883-85) kia whakamana ā-rohe i te taurangi Tiriti ki te whakapūmau i te rangatiratanga me te mana whakahaere o te Māori i runga i ō rātou whenua me ō rātou kaupapa.

Ka kōrerotia ngā taipitopito i roto i ngā taunakitanga i arotakehia i te wāhanga V o te pūrongo o ngā tini mahi me te hapanga a te Karauna i kore ai i tutuki ngā whakaaetanga o Te Ōhākī Tapu me ngā kawenga me ngā haepapa Tiriti i whakatinanahia ai. I te mutunga iho, e whakaatu ana ngā putanga hauora me te oranga kino wā roa e haere tonu ana mō ngā Māori maha i roto i Te Rohe Pōtae te pāpātanga taumaha o ngā takahanga Tiriti a te Karauna o mua.

Kua kitea e te Taraipiunara i whai wāhi ngā kaupapahere o te Karauna e pā ana ki te whenua ki te tūnguru o te pūtake ohaoha, rauemi hoki. Ki te kore i pērā, ka whakamahia pea ēnei mō te oranga o ngā Māori o Te Rohe Pōtae e pāngia ana e te taumahatanga. Nā runga anō i tēnei, i te whakataumahatia a ngāi Māori i roto i te ōhanga ā-rohe, he iti iho te whiwhinga pūtea i ētahi atu rōpū o te taupori, he kino iho te hauora me te kounga o te wharenoho, ā, me hūnuku ki waho o te rohe, me te tūponotanga iti ka whai mahi rātou, ā, mō ngā tau huhua kāore i a rātou te mana whakahaere ā-pāpori i runga i te hauora me te oranga o ō rātou hapori, tae atu ki ngā take pērā i te inu waipiro me ngā waeture.

I ngā takiwā o te mātauranga me te reo Māori, kua whakaatu te taunakitanga i te āputa nui i waenga i ngā oati o te Tiriti me ngā whakaaetanga o Te Ōhākī Tapu me ngā wheako o ngā kaikerēme me ō rātou tūpuna. Otirā, i kitea e te Taraipiunara he hononga mārama i waenga i te hekenga o te kōrerotia o te reo Māori i roto i te rohe o te ruku tātari puta noa i te rautau rua tekau ki te whakawātea whenua o ngā whenua Māori i Te Rohe Pōtae me te tūnguru o te mana whakahaere Māori,  o ngā āhua noho māorioori noa, o te whakahaere pāpori, tae atu ki te horapa o te kura ā-iwi taketake, ā-poari hoki i whakahaeretia e te Kāwanatanga puta noa i te rohe.

Mō te nuinga o te rautau rua tekau, he whakaarotau ki te mātauranga i whakahaeretia e te Kāwanatanga i roto i Te Rohe Pōtae ngā whāinga whakawhenumi, kaua te pūmautanga o te reo Māori me ngā tikanga ahurea, ka mutu, i ētahi wā e whiua ā-tinanatia ana ngā tamariki hei momo ōpaki o te uruhi. He tohumate ēnei takarepatanga o te mūhore nui ake o te Karauna ki te whakatūturu i ngā kōwhiringa mā ngā mātua Māori kia whai tikanga tā rātou whakaurunga ki te mātauranga o ā rātou tamariki mā te whakakanohitanga tōkeke i runga i ngā rōpu mana whakahaere ā-kura, ā, ki te taumata ā-rohe. Ka miramira hoki te taunakitanga i mua i te aroaro o te Taraipiunara i te whānuitanga o ētahi atu kaupapahere, mahi, hapanga hoki a te Karauna e whakaparahako ana, ā, ka whai wāhi ki te tautika-kore ā-mātauranga. Ahakoa i whakapaingia ake i ētahi āhuatanga, he whānui te pānga haere tonu o te tauira o te tautika-kore i matapakihia i tēnei wāhanga o te pūrongo ki te taumata teitei o te taumahatanga ā-mātauranga e pāngia tonutia ai ngā Māori maha nō Te Rohe Pōtae i tēnei wā.

Ka urupare ngā upoko e toe ana o tēnei pūrongo i ngā kerēme tauwhāiti ā-matawhenua e pā ana ki ngā takiwā tauwhāiti o Te Rohe Pōtae.

Wāhanga V o Te Mana Whatu Ahuru: E wātea ana he pūrongo mō ngā Kerēme o Te Rohe Pōtae kia tīkina ake ināianei:

Te Mana Whatu Ahuru: Pūrongo mō ngā Kerēme oTe Rohe Pōtae, Wāhanga V – Putanga i mua i te Whakaputanga [PDF, 2.1Mb](hononga o waho)

Mō ngā pakirehua arapāho katoa, whakapā atu ki te tīma pāpāho o te Tāhū o te Ture, (04) 918 8836  media@justice.govt.nz rānei.