I tēnei rā i whakaputaina e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi Horowhenua: te Pūrongo Whakaarotau mō Muaūpoko, i tautoko i ētahi kerēme i takahi te Karauna i ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi.
E hāngai ana te pūrongo ki ngā kerēme e 30 e hāngai ana ki Muaūpoko, he iwi nō te upoko o Te Ika-a-Māui. Ka arotahi ngā kerēme o Muaūpoko ki ō rātou whenua ki Horowhenua me tō rātou tino taonga o te Roto o Horowhenua me te Awaiti o Hōkio.
I rongo te Taraipiunara i ēnei kerēme hei whakaarotau i ngā tau 2015-16, i te tono a ngā kaikerēme, kia whakarato i te pūrongo i mua i te tino ahu whakamua o ngā whakawhiti kōrero whakataunga take. Ka āwhina hoki te Karauna i te ruku tātari mā te tuku i ētahi whakaaetanga nui o ana takahi i te Tiriti. Kei roto i ēnei ko ngā whakaaetanga nā ētahi ture me ngā mahi i whakahāwea Muaūpoko, ā, i tata ngaro te katoa o ō rātou whenua, he takahi i te Tiriti.
I whakaae te Taraipiunara ki ngā whakaaetanga o te Karauna, ā, i tautuhi i ētahi atu takahi i te Tiriti e pā ana ki ngā whenua o Muaūpoko i te Horowhenua. Ko te otinga o te Taraipiunara i uruhi te Kōti Whakawā Whenua Māori me te whakawhiti i te whenua ā-iwi ki te puritanga takitahi i ngā 1870, ā, i hoko te Karauna i te wāhi o te tāone o Levin i ngā 1880 i te āhua e tino kino ana ki Muaūpoko. Ka kitea hoki e te Taraipiunara i pāngia a Muaūpoko e ngā takahi i te Tiriti hira i roto i ngā 1890, i tango ai ō rātou whenua i te āhuatanga tino tūkino. I te mutunga o te rautau rua tekau, kua kore ō rātou whenua.
Ko te otinga o te Taraipiunara tērā ētahi takahanga Tiriti tairaru e pā ana ki ngā mahi ngā hapanga mahi mō te Roto o Horowhenua me te Awaiti o Hōkio. I te tīmatanga o ngā 1900, ka whakarite te Karauna i te Roto o Horowhenua, nō Muaūpoko te paparoto, he tāpuinga papa rēhia tūmatanui, e hoatu ana i te whakahaere ki te poari tōmeina. Ka kitea e te Taraipiunara i mahia tēnei ahakoa kāore i tino whakaae ngā kaipupuri whenua o Muaūpoko, ā, whai muri mai ko ngā takahi i te tiriti hira i te ara i whakahaeretia, tae atu ki te whakapau kaha takarepa a te Karauna kia whakatika i ēnei mea i te tau 1956. Ka kitea hoki e te Taraipiunara he tino kaha te mahi a te Karauna, ahakoa he rerekē, e pā ana ki te Roto o Horowhenua me te Awaiti o Hōkio, ā, he nanakia tā te Karauna whai wāhi atu ki te whakapoke me te whakakino i te taiao o ngā taonga e rua.
Kia whakatikatikahia, ka tūtohu te Taraipiunara kia whakawhiti kōrero te Karauna ki Muaūpoko i te whakataunga Tiriti e arohia ai i te pātanga whakakino, ā, kia noho i roto i te whakataunga take te anga mana urungi Muaūpoko onāianei e noho haepapa ana ki te whakahaere i te whakataunga take.
I tūtohu anō te Taraipiunara kia wawe te whakature a te Karauna i te anga mana urungi Muaūpoko onāianei kia tū hei kaitiaki mō te Roto o Horowhenua me te Awaiti o Hōkio, me ngā wai me ngā tauranga hī ika hāngai. Ki te pērā, me tīmata te Karauna i ngā hui whakawhiti kōrero taipitopito me ngā Tarahiti o te Roto o Horowhenua, ngā kaipupuri whenua o te roto, me te katoa o Muaūpoko.
Ka tūtohu hoki te Taraipiunara kia whakarato te Taraipiunara i ngā pūtea ā-tau ki te anga mana urungi Muaūpoko hou mō te Roto o Horowhenua hei āwhina i roto i ana haepapa kaitiaki i raro i ngā haepapa ā-ture.
E wātea ana te putanga whakamutunga o te pūrongo o te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi kia tīkina ake: Horowhenua: Te Pūrongo Whakaarotau mō Muaūpoko
Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhu o te Ture.