Ngā tuhinga kua whakaputaina 23/12/2005

I te rā nei i whakaputaina e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i tana pūrongo mō tētahi kerēme, Wai 1298, i whakatakotohia e Harold Maniapoto rāua ko Tui Adams hei māngai mō te Aotearoa Institute Te Kuratini o Ngā Waka Trust Board, te rōpū matua o Te Wānanga o Aotearoa (TWOA). I whakapae te kerēme i takahi te Karauna i ana takohanga Tiriti o Waitangi ki te wānanga nā te whakararu i tana rangatiratanga, me te aha, ka riro i te Karauna te whakahaere o te whakanōhanga. Ka tū te ruku tātari ki te kerēme ki Te Papa Rēihi Hōiho o Te Rapa i Kirikiriroa i te tīmatanga o tēnei marama.

Ka rewa ake te kerēme o Wai 1298 i muri i ngā whakapae i roto i te Pāremata me wāhi kē anō hoki i te tau 2005 e pā ana ki te kino o te whakaū kounga i roto i te mātauranga e whakaratoa ana e TWOA, tae atu ki ngā takarepa i roto i tana mana whakahaere me tana whakahaere ahumoni. I muri iho ka noho ngā whakapae o te takahē ahumoni hei kaupapa o te pūrongo nā te Tumuaki o te Mana Arotake, i whakaputaina i te 6 o Tīhema, ā, kāore i arohia ēnei e te pūrongo a te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi. Engari, e arotahi ana ki ētahi atu āhuatanga o te urupare a te Karauna ki te āhuatanga kei te aroaro o TWOA, otirā:

te whānuitanga o te hāpaiora o te Karauna i roto i te mana whakahaere, te whakahaere, me te ahunga rautaki o TWOA mā te arotake o te tūtohinga me te kōtaha mō te whakanōhanga; ā 

te nama me te whānuitanga o ngā tātari kounga me ngā arotake o ngā mahi a TWOA i te wā i arotakehia te tūtohinga me te kōtaha i whakahaeretia e ngā tari kāwanatanga Karauna.

Kei Te Awamutu te tari matua o TWOA, tētahi o ngā kaiwhakarato whareako paetoru tino nui puta noa i te motu. E 28,000 ngā ākonga ukiuki i te tau 2004, ā, 10 ōna peka me ōna taupuni tawhiti puta noa i te motu. Ka whakamihi ngā kaiwhakaatu katoa i rangona e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi, ahakoa mā te Karauna, mā ngā kaikerēme rānei, i ngā angitu o TWOA ki te whakarato i ngā akoranga waihanga, auaha hoki me ngā tikanga whakarato ka toro atu ki a rātou, otirā ngāi Māori me ētahi atu anō hoki, kāore i taurikura i roto i te pūnaha mātauranga auraki.

Ka kitea e te Taraipiunara he whakanōhanga ako tino Māori nei e whakapūmau ana, ā, e hoatu ana i ngā uara o ōna iwi taketake ki te hunga e hiahia ana kia ako pērā. Nā reira, ka noho haepapa ki tana iwi me ētahi atu kaiwhaipānga kia whakarato i ngā tūmomo mātauranga e hiahiatia ana e ngā hapori e whakaratohia ana. Nā te mea i arohia TWOA hei Tertiary Education Institution i raro i te Education Act 1989 he haepapa ōna ki te Karauna mō te whakamahi tika i ngā tahua tūmatanui i tukuna ki te wānanga hei whakarato i te mātauranga kounga ki ana ākonga.

Ka kitea hoki e te Taraipiunara kāore te Karauna i whakaoti i te whakaaetanga rangapū i whakaritea hei wāhanga o te whakataunga take o te ruku tātari Wai 718. Ka whakarato tēnei whakaaetanga i ngā wānanga taumata huhua mō te whai wāhi moata a te wānanga i roto i ngā matapaki me ngā hui whakawhiti kōrero e pā ana ki ngā panoni kaupapahere matua me ngā take pūtea, ā, ka huawaere i te tatūtanga o ngā rerekētanga i waenga i ngā hunga ina puta mai ai. He takahi i ngā mātāpono o te Tiriti te kore whakaoti i te whakaaetanga. Waihoki ko te otinga o te Taraipiunara i whāiti rawa te whakaaro o te Karauna ki te āhuatanga me te whānuitanga o te mātauranga e taea ai te whakarato e te wānanga i raro i te Education Act 1989. I takahi hoki i ngā mātāpono Tiriti te whakamātau a te Karauna kia uruhi i tana tirohanga whaīti ki te TWOA.

I arotahi ngā tūtohu a te Taraipiunara ki te mahinga pai ake hei te anamata, me ngā ara hei whakatūturu e whakahaeretia ana te hononga i waenga i te TWOA me te Karauna i raro i te āhuatanga whakaute me te tautoko, pērā i te herenga o ngā mātāpono o te Tiriti.

Te Pūrongo mō te Kerēme a te Aotearoa Institute e Pā ana ki Te Wānanga o Aotearoa

Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture