I te Rāhoroi te 4 o Hepetema 2010, i wetewetehia e te Taraipiunara i tana pūrongo Tauranga Moana, 1886–2006: Pūrongo mō ngā Kerēme i mua i te Raupatu.
I te wāhanga 2 o tana ruku tātari ki ngā kerēme o Tauranga Moana, ka mātai te Taraipiunara i ngā take e hāngai ana ki ngā tekau tau i muri iho i te raupatu (ka noho te raupatu hei kaupapa o te wāhanga 1). Neke atu i ngā kerēme 50 i hiahia kia whakatewhatewhatia i tēnei wāhanga tuarua, tae atu ki ngā kerēme e toru a ngā rōpū kāore i tae ā-tinana i te wāhanga 1, arā ko Ngāti Mahana, ko Ngāti Motai, ko Ngāti Hinerangi anō hoki. E whakahuatia ana ngā otinga matua i raro iho.
Ngaronga o te whenua
Ka ngaro haere ngā whenua maha o ngā iwi me ngā hapū o Tauranga i muri iho i te tau 1886, otirā mā te hoko a te Karauna, ngā mahinga tūmatanui, ngā pēhanga nā te noho nama reiti tūturu, torohū hoki, me ngā tukanga o te nohonoho tāone me te whakawehewehe whenua. Kāore e taea e te tangata whenua kia ngaro i tētahi paku whenua, ā, nā te rahi o te ngaromanga i whakapiki i te whakataumahatanga i pā ki a rātou nā te raupatu me ōna hua. Ko te mea tino matekiri te iti rawa o te whakahaumaru, te āwhina rawaka rānei mā ngā rōpū i noho whenua kore, e tata ana rānei te pērā. Heoi anō, kāore i mahue tētahi rōpū i te ngaromanga whenua.
Ngā raruraru whanaketanga whenua, rauemi hoki
Ahakoa i puritia tonutia e ngāi Māori te whenua, he tino uaua rawa ina whakamātau ana kia whakawhanakehia. I te nuinga o te wā, te tino pūtake o tēnei ko te pūnaha puritanga, whakahaere whenua hoki i whakatakotohia ki runga i ngā kaipupuri whenua Māori. Ahakoa te whakaaro o te rōpū o Tauranga i whakapau kaha te Karauna i ētahi wā ki te āwhina i ngāi Māori kia turaki i ngā taumahatanga nāna i waihanga, kāore e kore i mūhore te Karauna kia whakarato i te taumata whakahaumaru, tautoko hoki i kī taurangihia i raro i te Tiriti.
Ngā take kāwanatanga haukāinga
I ngā wā maha he tino raru te reititanga ki te whenua Māori i puritia ki te puritanga huhua, ā, ka tūtohu te pūrongo kia whakaritea he ture uara hou e rite ake ana ki te Tiriti. Ka tiro hoki te pūrongo ki te ture whakamahere i noho hei tūāpapa mō te nohonoho tāone me te whanaketanga ohaoha i te hipanga o ngā tau, ā, ko tana otinga kāore te ture pērā i whakaata i ngā hiahia, ngā tirohanga me ngā wawata Māori. Ka matapakihia hoki te kore o te whakaahuatanga tōrangapū mā ngāi Māori i te taumata ā-rohe. I ngā tau tata nei noa i whakaturea te ture hei whakatenatena i te whai wāhi a ngāi Māori ki ngā kaunihera o te rohe, me Environment Bay of Plenty e ārahi ana i te auahatanga o ngā tūru me ngā pōtitanga Māori. Me tino whai i ngā kaupapahere pērā kia whakapuāwai te whanaketanga e aro ana ki ngā whakaaro me ngā wawata Māori.
Ngā take taiao me te tukunga iho ahurea
I tua atu i te ngaronga o te whenua, i pāpātia ngā Māori o Tauranga i te whakaitihia o te āhei, me te whakamahi, o ngā rauemi tuku iho i ngā awa, te moana me ngā ngāherehere o Tauranga Moana. Waihoki, he nui ngā wā, nā te whakakahatanga o te mahi ohaoha me te whakaterenga o te whanaketanga tāone, i whakakinotia, i parakinohia hoki aua taiao. I tua atu i tēnā, i whakamōrea te whanaketanga i te tukunga iho ahurea o ngā Māori o Tauranga: ahakoa ētahi whakahaumaru, he maha ngā wāhi ā-ahurea, ā-wairua, ā-hītori hiranga i panonihia, i whakamōtīa rānei. E pā ana ki te tukunga iho ā-taiao, ā-ahurea hoki, kua whakapau kaha te tangata whenua kia puritia he paku tino rangatiratanga, kaitiakitanga hoki i te wā i waitohua te Tiriti. Ka tūtohu te pūrongo i ngā ara huhua e āhei ai te Karauna kia āwhina ki te whakahaumanu i tētahi wāhi o te rangatiratanga ki te iwi me ngā hapū o te rohe.
Whakakapinga
Nā ngā pāpātanga tāpiripiri, pāhekoheko hoki o ngā tukanga Kāwanatanga me ngā whakaritenga ture i puta te tino whakahāweatanga ki ngā Māori o Tauranga Moana, i te nuinga o te wā e tuku ana rātou ki rahaki ā-pāpori, ā-ahurea, ā-ohaoha hoki i te wāhi i noho hei kāinga mō ētahi rautau. Waihoki, ko te hua o te whakaparahako ā-ohaoha ko ngā utu kōwhiringa e pā ana ki tō rātou āheinga ki whakarauorahia. Ka kī te pūrongo, ahakoa ētahi whakapainga ake i ngā tau tata nei, kei muri noa atu ngā tauanga ohapori Māori i a tauiwi. Ina tiro ki te wā e heke mai nei, ka akiaki te pūrongo i te mahi tahi ake me te rerenga mōhiohio i waenga i ngā ringa huhua o te Kāwanatanga hei urupare i te whakataumahatanga me te āwhina i ngāi Māori i roto i tō rātou whanaketanga ā muri atu. E tūtohutia ana kia tino whakaarotau te uruparetia o te whakataunga o ngā kerēme o ngā iwi me ngā hapū o Tauranga, ā, ka akiaki i te puretumu nui motuhake mō ngā takahi i muri i te tau 1886, hei tāpiritanga ki te puretumu mō te raupatu. Ka āta miramira i te hiranga kia whakahoki i te whenua mēnā e āhei ana.
Tauranga Moana, 1886–2006: Pūrongo mō ngā Kerēme i muri i te Raupatu (Upoko 1)
Tauranga Moana, 1886–2006: Pūrongo mō ngā Kerēme i muri i te Raupatu (Upoko 2)
Hokona te pūrongo i Legislation Direct
Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture