Kāore ngā Kaiwaitohu i te Tiriti i Tuku i te Tino Rangatiratanga i te Pēpuere o 1840 – Te Taraipiunara
Kāore ngā rangatira i waitohu i te Tiriti o Waitang i te Pēpuere o 1840 i tuku i te tino rangatiratanga ki te Karauna o Piritānia, te whakatau a te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi.
I te rā nei kua tukuna e te Taraipiunara tana pūrongo mō te wāhanga 1 o tana ruku tātari ki te kerēme Waitangi ki Te Paparahi o te Rahi.
E hāngai ana te pūrongo ki te 'tikanga me te pāpātanga' o te Tiriti i te Pēpuere o 1840, i te wā i waitohua tuatahitia ai te Tiriti ki te Pēwhairangi me te Hokianga. E haere tonu ana te Wāhanga 2 o te ruku tātari, ā, ka whai whakaaro ki ngā takunetanga i muri iho i te Pēpuere o 1840.
'Ahakoa i uru a Piritānia ki te hui whakawhiti kōrero tiriti me te whakaaro kia riro i a rātou te rangatiratanga ki Aotearoa, ā, nā reira te mana kia waihanga me te whakauruhi i te ture i runga i ngāi Māori me te Pākehā, kāore i whakamāramatia tēnei ki ngā rangatira', te kī a te Taraipiunara.
Engari, ka whakamārama te māngai o te Karauna, a William Hobson me ana māngai ka tuku te Tiriti ki Piritānia 'te mana kia whakahaere i ngā kirirarau Piritānia, ā, nā reira kia whakahaumaru i ngāi Māori', ā, ka kīia ki ngā rangatira ka puritia tonutia e rātou 'tō rātou tino rangatiratanga', tō rātou mana motuhake me mana rangatiratanga katoa'.
‘Kāore ngā rangatira i waitohu i te Tiriti o Waitangi i te Pēpuere o 1840 i tuku i tō rātou rangatiratanga ki Piritānia', te whakatau a te Taraipiunara. 'arā, kāore rātou i tuku i te mana whakahaere kia waihanga, kia whakauruhi hoki te Karauna i te ture i runga i ō rātou tāngata, ō rātou whenua rānei.'
Heoi anō, i whakaae ngā rangatira kia 'tuari i te mana me te mana whakahaere me Piritānia'.
'I whakaae rātou kia whiwhi te Kāwana ki te mana kia whakahaere i ngā kirirarau Piritānia i Aotearoa, ā, nā reira kia tū te maungārongo, ā, kia whakahaumaru i ngā pānga Māori', te kī a te Taraipiunara.
'I whakaae ngā rangatira ki te tiriti mēnā ka tū rite rātou me te Kāwana, engari he rerekē ngā mahi me ngā takiwā pāpātanga. Ka noho tonu ngā taipitopito me pēhea e whakamahia ai tēnei whanaungatanga, otirā i ngā wāhi e pāhekoheko ana ngā taupori Māori me ngā taupori Pākehā, kia whakatau i roto i ngā whakawhiti kōrero mā te wā, me te āhuatanga o tēnā kaupapa me tēnā kaupapa.
Ka kī te Taraipiunara, ka mutu ana tana whai whakaaro ki ngā taunakitanga katoa e wātea ana, kāore e kore, kīhai a ngāi Māori i tuku i te tino rangatiratanga i te Pēpuere o 1840.
Kāore te Taraipiunara i kōrero mō te āhua, ā, nōnahea i riro ai te rangatiratanga o te kīngi i te Karauna e whakamahia ana ināianei. Heoi anō, hei tāna, kāore te Karauna 'i whiwhi ki te rangatiratanga o te kīngi i te tukunga whai mōhio a ngā rangatira i waitohu i te Tiriti i Waitangi, i Waimate, i Mangungu hoki'.
Ka whakaarohia te pātai mēnā i whakahōnoretia te whakaaetanga i tutuki i te Pēpuere o 1840 i roto i ngā pāhekoheko i muri iho i waenga i te Karauna me ngāi Māori i te wāhanga 2 o te ruku tātari.
Ngā pātai me ngā whakautu
Kei hea Te Paparahi o te Raki?
Kua kapi i te rohe ruku tātari o Te Paparahi o te Raki ngā rohe katoa ki te raki o Tāmaki Makaurau kāore anō kia noho hei kaupapa o ngā pūrongo o mua o te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi.
I mua i oti i te Taraipiunara ngā ruku tātari ki ngā takiwā o Muriwhenua, o Kaipara, o Te Roroa hoki ki te tai rāwhiti.
Nā reira, kua kapi i te rohe ruku tātari ngā rohe o Te Tai Tokerau e toe ana, tae atu ki te Hokianga, Pēwhairangi, Whangaroa, Whangārei, Mahurangi, me ngā Motu o Tīkapa Moana.
Ka kapi rānei i tēnei pūrongo te katoa o te rohe ruku tātari o Te Paparahi o te Raki?
Kāore. E arotahi ana tēnei pūrongo wāhanga 1 ki Pēwhairangi me Hokianga. Koinei ngā rohe i waitohua te Tiriti i te Pēpuere o 1840. (Arā, ka waitohua i Waitangi i te 6 o Pēpuere, i Waimate i te 10 o Pēpuere, i Mangunngu i te Hokianga i te 12 o Pēpuere.)
Nā wai te Tiriti i Waitohu i te Pēpuere o 1840?
Ko tōna 43 ki te 46 ngā rangatira i waitohu i te Tiriti ki Waitangi; tokoono i waitohu ki Waimate; ā, e 64 i waitohu ki Mangungu. Ka waitohu a Hobson hei māngai o Piritānia i ia wā.
E tata ana ki te katoa o ngā rangatira i waitohu i ēnei wā nō ngā rohe o te Pēwhairangi me Hokianga.
Ko wai ngā kaikerēme?
He uri ngā kaikerēme o te hunga Māori i noho ki te takiwā ruku tātari i te Pēpuere o 1840. Ko te nuinga o ngā kaikerēme he uri nō Ngāpuhi
He aha te take e rua ngā wāhanga o te ruku tātari?
I whakaae te Karauna me ngā kaikerēme ki te ruku tātari me ngā wāhanga e rua:
· Ko te tikanga o te wāhanga 1 ko te 'tikanga me te pāpātanga' o te tiriti, tae atu ki te pātai mēnā i tukuna te rangatiratanga. Ka kapi hoki te tikanga me te pāpātanga o te whakapuakanga o 1835, He Whakaputanga o te Rangatiratanga o Nu Tireni.
· E whai whakaaro ana te wāhanga 2 ki ngā kerēme, atu i te Pēpuere o 1840, e pā ana te mahi hārakiraki a te Karauna ki ngā mātāpono o te Tiriti. I tīmata ngā nohoanga mō te wāhanga 2 atu i te tau 2013.
He pēhea i waihangatia ai te Tiriti?
He hukihuki te tuhi i te Tiriti ki te reo Ingarihi, ā, ka whakamāoritia ki te reo Māori. I te 5 o Pēpuere, ka pānuitia te tuhina reo Māori ki ngā rangatira, ā, ka whakamārama ā-waha hoki a Hobson me ana kaiwhakarite i te whakaaetanga e marohitia ana. Kātahi ka whaikōrero ngā rangatira e kimi ana i ngā whakamāramatanga me ngā kupu taurangi anō - tae atu ki ngā kī taurangi e whakatūturu ana he ōrite te Kāwana ki a rātou, kaua ko te whakakake i a rātou.
He aha te tūāpapa o te whakataunga a te Taraipiunara mō te rangatiratanga o te kīngi?
Ahakoa te whakaaro o Piritānia kia riro te rangatiratanga i a rātou, kāore i āta whakamāramatia tērā e Hobson me ana māngai. Engari, ka miramira kē rātou i te rironga a te Kāwana i te mana whakahaere rawaka kia whakahaere i ngā kirirarau o Piritānia, ā, kia whakahaumaru i ngā pānga Māori. Nā te mea koia te hunga e tuhi hukihuki ana, ā, e whakamārama ana i te Tiriti, ka noho haepapa a Piritānia kia āta whakamāramahia ōna whakaaro.
Kotahi te huarahi kia mārama ki te whakaaetanga i raro i te Tiriti, ko ngā mea e rata ana ngā rangatira (heoi anō, te tino nuinga o rātou) kia whakaaetia e rātou, nā runga anō i ngā marohi a Hobson me ana kaiwhakarite, me ngā kī taurangi i kimihia e ngā rangatira, ā, i whiwhi hoki Kāore e kitea ana te whakaaetanga i roto i te takune o te Karauna, engari kāore i āta whakamārama.
Nā runga anō i te whakamāramatanga mai, ka whakaae ngā rangatira kia riro te mana whakahaere i a Hobson ki runga i te Pākehā, ā, ka pupuri tonu rātou i tō rātou mana tuku iho i runga i ō rātou tāngata me ō rātou whenua. Ko tō rātou kawatau ka noho ōrite rātou me Hobson me ngā takiwā rerekē o te pāpātanga. Ka mōhio ngā rangatira, ina pāhekoheko ana ngā taupori Māori me te Pākehā, me whakawhiti kōrero e pā ana ki ngā pātai mō te mana whakahaere hāngai mō tēnā kaupapa me tēnā kaupapa.
He whakataunga anō a te Taraipiunara mō te Tiriti?
Āe. Ka whakatau te Taraipiunara i whakaae ngā rangatira i waitohu i te Pēpuere o 1840 kia uru ki ngā hokohoko whenua me te Karauna. Ko te āhua nei i whakaae hoki rātou ka whakahaumaru te Karauna i a rātou i ngā whakamōrea nō tāwāhi me te whakakanohi i a rātou mō ngā take ā-ao, ina hiahiatia ana.
I kī taurangi te Karauna i te Pēpuere o 1840 kia whakatewhatewha i ngā hokohoko whenua i tū i mua i te Tiriti me te whakahoki i te whenua kāore i tika te tangohanga i ngāi Māori.
He aha te whakataunga a te Taraipiunara mō te whakaputanga o te rangatiratanga?
Ka whakatau te Taraipiunara ko he Whakaputanga tētahi whakapuakanga tino mārama o te rangatiratanga me mana motuhake o te Māori. I whakapuaki ngā rangatira i waitohu ai ka noho te rangatiratanga, te kīngitanga me te mana o ō rātou rohe ki a rātou hei māngai mō ō rātou hapū, ā, kāore e taea e tētahi atu te waihanga ture i roto i ō rātou rohe, te whakahaere rānei i te mahi kāwanatanga ki te kore i raro i tō rātou mana whakahaere. Ka tono hoki ngā rangatira kia whakahaumarutia e Piritānia ngā whakamōrea ki ō rātou mana whakahaere.
He aha te tikanga o ngā whakataunga o te Taraipiunara mō Aotearoa ināianei?
Ko te tikanga o te pūrongo o te Taraipiunara ko te tikanga ki a rātou nāna nei i waitohu i te Pēpuere o 1840. I roto i tēnei pūrongo wāhanga 1, kāore i te whakatau e pā ana ki te tikanga o te Tiriti ināianei. Ka whakatau pea e pā ana ki tēnā i roto i tana pūrongo wāhanga 2.
Ko te whakataunga waiwai o tēnei pūrongo i te Pēpuere o 1840 kāore ngā rangatira i waitohu i te Tiriti i tuku i tō rātou rangatiratanga. Engari, i whakaae kē rātou kia whai mana te Karauna kia whakahaere i te Pākehā, me te mōhio tonu, i ngā āhuatanga e pāhekoheko ana ngā taupori Māori me te Pākehā, me whakawhiti kōrero mō te mana whakahaere hāngai i tēnā kaupapa me tēnā kaupapa.
Pānuitia te wāhanga 1 o te pūrongo mō te ruku tātari o Te Paparahi o Te Raki
Pānuitia te wāhanga 2 o te pūrongo o te ruku tātari o Te Paparahi o Te Raki
Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture