Kua kitea e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i roto i te upoko tuaono, whakamutunga hoki o tana pūrongo ruku tātari ā-rohe mō Te Urewera, nā ngā takahi maha a te Karauna i te Tiriti o Waitangi te take i pāngia te pōharatanga kino rawa ki ngā Māori o Te Urewera.
I urupare te upoko i whakaputaina i te rā nei, ki ngā kerēme a ngā hapū me ngā iwi o Te Urewera, ā, kei roto ngā upoko e toru e kapi ai ngā take ā-taiao, ā-ohaoha me ētahi anō hoki. Ko te mana whakahere o te rōpū ko Kaiwhakawā Patrick Savage, ā, ko ōna mema ko te pou hītori a Tākuta Ann Parsonson, te rōia Jo Morris, me te kaumātua Tuahine Northover. Me tangi ka tika ki a Tuahine i haere ki tua i te ārai i mua i te otinga o te pūrongo.
I roto i te upoko taiao, ka whakatau te Taraipiunara kei roto i te oati Tiriti o te Karauna kia whakahaumaru i ngā ngahere Māori ko ngā tipu me ngā kararehe katoa o te ngahere. Ka kitea e te Taraipiunara kua mūhore tana haepapa, otirā mā te whakaae i te whakakinohia o ngā manu o Te Urewera e ngā momo i whakaurua. Kua kore te Karauna e aro atu ki te tino rangatiratanga o ngā hapū o Te Urewera e pā ana ki te whakahaere whāomoomo, ā, kāore i tino whakahaumaru i te wāhi tapu i roto i te Ngahere o Whirinaki.
I miramira hoki te upoko taiao i te pōkaikaha e pā ana ki te puritanga awa i roto i Te Urewera. E hia ngā tau i mahi te Karauna ānō nei nōna te katoa, te nuinga rānei o ngā awa o Te Urewera, ahakoa kāore e taea e āna ake āpiha ture te whakatau nō wai tēnā arawai me tēnā arawai i raro i te ture.
Ko te kaupapa o te upoko tuarua o te pūrongo ko 'ngā kerēme tauwhāiti' kāore e taea te urupare ki tētahi atu wāhanga o te upoko. Kei roto i ēnei ko ngā mahinga tūmatanui, ngā reiti, ngā taonga tūturu me ngā whenua o ngā kura. E pā ana ki te reiti, ka kitea e te Taraipiunara me reiti anake te whenua Māori mēnā e puta ana te huamoni, mēnā rānei i whiwhi ngā kaipupuri whenua ki ngā ratonga mō ā rātou moni reiti.
Ka mutu te pūrongo me te upoko mō ngā take ohapori. E whakaatuhia ana te rawakore whētuki i pā ki te nuinga o ngā hapori o Te Urewera puta noa i te rautau rua tekau. E tāpaetia ana te taunakitanga o ngā tamariki e whakawhirinaki ana ki te rōpū ohaoha mō te kai me ngā kākahu, ngā whānau e noho ana ki ngā kāuta me ngā ana, ā, ko ngā hapori i ākina kia kai i ngā rīwai pīrau nā te korenga o ngā kai kē.
Ka tūhura tēnei upoko i te whānuitanga o te haepapatanga o te Karauna mō ēnei āhuatanga. Ka kitea e te Taraipiunara ko ētahi o ngā pūtake o te rawakore he ngaromanga whenua me te korenga i whakarato i te āwhina rawaka. Inakuanei nā te whakawhitinga o te rāngai papa rākau hei rāngai tūmataiti i te mutunga o ngā 1980 i nui rawa te ngaromanga o ngā tūranga mahi me te rawakore pākaha i te uru o te takiwā ruku tātari, i te āhua taurikura i mua.
E tūtohu ana te Taraipiunara i whakarato te Karauna i ētahi āwhina, i ētahi ratonga hoki ki ngā hapori o Te Urewera. Heoi anō, i kitea kāore i te rawaka ēnei kia urupare i ngā taumahatanga nunui e whakapōturi ana i aua hapori. I ētahi wā he tino whakakino ēnei. Ka whiu ngā kura kāwanatanga i ngā tamariki Māori mō te kōrero i tō rātou ake reo, me te aha, i whakaaro rātou he kino iho he koretake hoki tō rātou ahurea. I whakapono ngā āpiha o te Karauna i mōhio rātou he aha te mea tino pai mō ngāi Māori, ā, e kore e whakaae kia whakatau ngā hapū me ngā iwi i te āhua, i ngā ihirangi rānei o ngā ratonga pāpori.
He maha ngā Māori o Te Urewera i ākina kia wehe i te rohe hei kimi i ngā tūranga mahi, te mātauranga, te tiaki hauora me ngā paerewa pai ake mō te noho. Ināianei he iti rawa ngā tāngata whenua nō Te Urewera e noho ana i reira. He maha ngā kaiwhakaatu i roto i te ruku tātari i kōrero mō te pāmamaetanga o te whakawehea i ō rātou whenua tīpuna, ā, kāore e taea te hoki atu nā te mea kāore he tūranga mahi, ā, kāore hoki he wharenoho.
Ko te otinga o te Taraipiunara nā te kino rawa ā-ohapori o ngā tāngata o Te Urewera, i te hauora, te mātauranga, te wharenoho, me te whairawa, i puta te wāhanga nui o te whakahāweatanga e puta mai ana i ngā takahi maha o te Tiriti.
Pūrongo mō Te Urewera (Wāhanga VI)
Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture