Ngā tuhinga kua whakaputaina 5/12/2014

I te 15 o Tīhema 2014, i whakaputaina e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i te hōputu i mua i te whakaputanga te wāhanga tuarima o tana pūrongo mō ngā kerēme o Te Urewera. E hāngai ana tēnei wāhanga ki ngā kerēme Waitangi e pā ana ki te Roto o Waikaremoana, i whakatakotohia e Ngāi Tūhoe, e Ngāti Ruapani, e Ngāti Kahungunu, e Ngāi Tamaterangi, me ētahi rōpū, tāngata takitahi hāngai hoki. Ko ngā kerēme matua nei te kaupapa o te taunakitanga whānui me te tāpaetanga a te Karauna me ngā kaikerēme. Nā runga anō i ngā kerēme i hiahiatia te urupare roa rawa a te Taraipiunara kia whakatau i ngā take katoa o te takahi me te whakahāweatanga i whakapaetia.

He taonga whakahirahira te Roto o Waikaremoana ki ngā rōpū kerēme. He hononga nō tua whakarere ki te roto, e ai ki ā rātou kōrero tuku iho i waihangatia e tō rātou tipuna kuia, e Haumapuhia. Ka hipa ana ngā whakatipuranga, ka waihanga rātou i ngā hononga ki ngā wāhi katoa o te roto, ā, kua hopua ā rātou hītori ki ngā ingoa i runga i ōna parenga me ōna mātārae, ki ngā kōrero tuku iho hoki kua roa e maumaharatia ana. E whakamahia tonutia ana ngā wai o te roto ki ngā tikanga, ā, hei rongoā hoki. He rauemi ohaoha e whakarato ana i te kai tuku iho mā rātou. I roto i ēnei mahi katoa, ko ngā iwi ngā kaitiaki o Waikaremoana. I puritia e rātou te roto, e whakamahi ana i ngā mōtika motuhake ki taua roto; nā reira ko rātou te kaipupuri hoki o taua roto. Ka whakahaere hoki rātou i te tino rangatiratanga i runga o Waikaremoana i te wā o te Treaty of Waitangi i te tau 1840.

Ināianei, ko ngā iwi ngā kapupuri tonu o te roto, ko tāna kaitiaki hoki, engari he iti rawa tō rātou mana whakahaere ki tō ngā wā o mua. I roto i ngā wāhanga tōmua o tēnei pūrongo, ko te otinga o te Taraipiunara i pā te whakataumahatanga ki ngā iwi o Waikaremoana i te wā i urutomohia ō rātou kāinga, ā, i whakamōtīa hoki e ngā hōia a te Karauna, tae atu ki te whakaputahia i ō rātou kāinga. Waihoki e tata ana ki te katoa o ō rātou whenua ki te tonga me te raki o te roto i ngaro i te tau 1930. Ka tukua rātou ki te rawakore tino kino, mauroa hoki. Ahakoa ēnei āhuatanga, me ngā tepenga o te ture – i aro noa ki te taitara takitahi anake i roto i te whenua i raro i ngā wai o te roto, kaua ko ngā mōtika ā-iwi ki te arawai taonga – i whakamātau rātou ki te whakahaumaru i ō rātou mōtika ki te roto, me te roto anō hoki.

I roto i tēnei wāhanga o te pūrongo, ka whakarite te Taraipiunara i ngā otinga o te takahi i te Tiriti e puta mai ana i te whakataetae i waenga i te Karauna me te Māori ki te Roto o Waikaremoana, ā, ko te whakahāweatanga ki ngā kaikerēme te hua.

Wāhanga VI o te pūrongo mō Te Urewera

Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture