Ngā tuhinga kua whakaputaina 2/7/2010

Ko te Pūrongo Whakataunga Take o te Tai Rāwhiti te putanga o te nohoanga Rōpu Whakamana i te Tiriti o Waitangi i tū ki Te Whanganui-a-Tara i waenga i te 14 me te 16 o Tīhema 2009 ki te whakamanatanga o te mana kōwhiri o Te Rūnanga o Ngāti Porou (TRONP) kia whakawhiti kōrero me te whakatau i ngā kereme Tiriti o Waitangi katoa o Ngāti Porou. Kei runga i te rōpū Taraipiunara ko Kaiwhakawā Craig Coxhead (mana whakahaere) rātou ko tōna Hōnore Sir Douglas Kidd, ko Kihi Ngatai, ko Tania Simpson, ko Basil Morrison.

Ka whakanonoi ngā kaikerēme matua e toru ka whakakanohi rātou i Ruawaipu, Uepohatu, me Te Aitanga-a-Hauiti. Ka tāpae rātou katoa ko rātou me te hunga e whakakanohi ana rātou, ehara i a Ngāti Porou, ā, nā reira kāore he mana kōwhiri tō TRONP kia whakakanohi i a rātou i roto i ngā hui whakawhiti kōrero whakataunga. Ka whakapae ngā kaikerēme i te hē te tukanga mana kōwhiri o te Karauna, ā, i kimi i te tūtohutanga kia whakatārewa i ngā hui whakawhiti kōrero whakataunga mō Ngāti Porou kia ruku tātarihia ō rātou kerēme o mua e te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi.

I whakapae TRONP, hei hunga tuarua ki ēnei whakahaerenga ā-ture, nō Ngāti Porou ngā hunga e kī ana nō Ruawaipu, nō Uepohatu, nō Te Aitanga-a-Hauiti hoki rātou. Ka tāpae te Karauna he mana kōwhiri whaimana tō TRONP kia whakawhiti kōrero mō ngā kerēme o mua katoa o Ngāti Porou i roto i te ruku tātari o te Tai Rāwhiti. Kāore te Taraipiunara i ruku tātari ki ngā take o te tuakiri ā-iwi engari ka arotahi kē ki ngā mahi a te Karauna i te whakamanatanga o te mana kōwhiri o TRONP.

Ka mutu ana te aromatawai i te taunakitanga me ngā whakapae katoa o ngā hunga katoa, kāore te Taraipiunara i tūtohu kia whakaroa te Karauna i te whakataunga take me TRONP pērā i te tono a ngā kaikerēme. Ko te otinga o te Taraipiunara ka nui ake te whakahāweatanga torohū o te whakaroa i te whakataunga take hiranga i te whakahāweatanga torohū ki ngā kaikerēme i te whakataunga o ō rātou take ahakoa kāore i āta whakaae rātou. Kāore i whakapono te Taraipiunara he nui te tautoko mō ngā kaikerēme hei whakatairitenga ki te tautoko i whakaatuhia e TRONP. I mōhio hoki te Taraipiunara i marohi te Karauna me TRONP i ngā ara e uruparehia ai ētahi noa o ngā āwangawanga o ngā kaikerēme.

Heoi anō, i kōrero hoki te Taraipiunara mō ngā hapa i roto i te tukanga i whāia e te Karauna ina whakamana ana i te mana kōwhiri o TRONP. Ahakoa kāore te Taraipiunara i whakaaro he tairaru ēnei hapa kia whakaroa i te whakataunga take, i te āwangawanga kei toaitia i te wā e kimi ana te Karauna kia whakawhiti kōrero me te whakatau i ngā kerēme Waitangi ki ētahi atu rōpū. Nā reira, i tūtohu te Taraipiunara i ētahi panoni ki ngā kaupapahere mana kōwhiri o te Karauna hei whakakaha i te pūmautanga o ngā whakataunga take ā muri atu. Ka akiaki te Taraipiunara i te Karauna kia whakatinana i ēnei panoni i tūtohua, ā, kia whakatūturu e whakaata ana i roto i ngā tuhinga ōkawa e whakahua ana i te kaupapahere whakataunga take o te Karauna. Kei roto i ngā panoni e tūtohutia ana ko ngā mea e whai ake nei:

·         Me tono OTS i ngā tāpaetanga i te wā e tāpaetia ana he rautaki mana kōwhiri marohi, tae atu ki te whiwhinga ki te whakaaetanga mana kōwhiri. Mā tēnei e āhei ngā kaikerēme me te pānga whaitake ki tētahi whakataunga take te whai wāhi kia kōrero, kia whakahē, kia tuku tūtohu rānei ki te rautaki. Waihoki kia whai mōhio te Karauna ki ngā hunga e whai take ana me te whai wāhi kia whakapāpā wawe ki a rātou katoa i te tukanga.

·         Me whakauru ki ngā mōhiohio e whakaratoa ana hei wāhanga o te rautaki mana kōwhiri:

o    ngā kerēme tauwhāiti (tau Wai) hei whakaurunga ki tētahi whakataunga take e marohitia ana;

o    te āta whakamāramatanga o te hapori kaikerēme i te tūāpapa iwi, hapū, marae, whakapapa hoki; me

o    te rohe matawhenua tauwhāiti kia kapi i te whakataunga take e marohitia ana.

·         Me tuhi wawe OTS ki ngā kaikerēme katoa me te nama Wai e whakakorengia pea ō rātou kerēme mēnā ka koke whakamua te whakataunga take e marohitia ana, e whakamōhio ana i a rātou ki tēnei āhuatanga. Ina tino wawe i te tukanga te mōhio o ngā kaikerēme ki tērā e marohitia ana, ka wawe tā rātou tautoko, whakahē rānei i ngā hui whakawhiti kōrero. Waihoki, ka taea e te Karauna te whakahau kia whakamōhio riterite atu te komiti hui whakawhiti kōrero i waihangatia i muri iho i te tukanga mana kōwhiri ki a rātou e pāngia ana e te whakataunga take e marohitia ana i ngā wā e tutuki ai ngā tutukinga matua i roto i ana hui whakawhiti kōrero me ngā āpiha o te Karauna.

·         Me whakapau kaha te Karauna kia aroturuki i ngā whanaketanga i te wā o te tukanga rautaki mana kōwhiri. Ahakoa e mārama ana, e aro ana hoki mātou ki te manauhea a te Karauna kia uru ki ngā taupatupatu ko ēhea kerēme e whakaurua ki te rautaki mana kōwhiri, he haepapa hoki tōna ki ngā kaikerēme e whakaaro ana kua whakaparahakohia rātou hei hua o te tukanga.

·         He haepapa tō te Karauna kia whakatūturu i te āhei o ngā hunga katoa e whai take ana ki te whakataunga take e whakawhiti kōrerohia ana ki te whai wāhi atu me te kore ārai i ngā wāhanga katoa o te tukanga mana kōwhiri. Ka whakaiti tēnei i te nui o te tūponotanga ka kimi ngā kaikerēme i te whakahaerenga ā-ture ohotata me te Taraipiunara me te whakatūturu e whakahaeretia ana ngā whakataunga take katoa i te āhuatanga tōkeke, tuwhera hoki.

·         Me whakahoki OTS i tana ārahi kaupapahere, 'Ka Tika a Muri, Ka Tika a Mua', hei whakaata i ngā panoni i puta mai i ngā tūtohu o ngā 'Pūrongo Tukanga Whakataunga take o Te Arawa' me te 'Pūrongo Tāmaki Makaurau', tae atu ki ngā tūtohu o te ruku tātari onāianei.

Pānuitia te Pūrongo Whakataunga Take o te Tai Rāwhiti

Mō ngā pakirehua arapāho, tēnā whakapā atu ki te pokapū arapāho o te Tāhū o te Ture