Te Noho Ngātahi

Ko te Tiriti o Waitangi te pukapuka taketake o tō tātou motu.

I whakaae a ngāi Māori:

  • kia noho tāngata kē i roto i tō rātou motu; ā
  • kia waihanga tikanga ngā tāngata o Piritānia e pā ana ki te whanonga me te whakarite e whāia ana e ngā tāngata katoa.

I whakaae ngā tāngata o Piritānia:

  • kia whakahaere a ngāi Māori i ō rātou anō ao; ā
  • ka whakawhiwhia ki ngāi Māori ngā mōtika ōrite ki ērā atu tāngata i Aotearoa.

Whakaute


Ko te tikanga o te whakaute me whakaaroaro koe ki ētahi atu tāngata. Ehara te tikanga o te whakaute kia ōrite te tangata, kia pārekareka ki ngā kai ōrite, kia ngahau i ngā ngohe kotahi.

Ko te Tiriti he kirimana whakaute i waenga i ngā tāngata o Piritānia me ngāi Māori. Ināianei, he tokomaha te hunga e noho ana i konei, ā, kāhore ō rātou whānau i ahu mai i Piritānia. Ko te tikanga o te Tiriti me whakaute a ngāi Māori me tauiwi, tētahi ki tētahi.

He mea hira e whai whakaaro, e whakaute hoki ngā ture me ngā tikanga ki ngā ao o ngāi Māori me tauiwi. He mea hira e whakaaroaro ana a ngāi Māori me tauiwi e noho ngātahi ana, tētahi ki tētahi me te whakaute i ō rātou rerekētanga.

Whakapono

Ka angitu anake te kirimana mēnā e whakapono ana ngā rōpū e waitohu ai, ka mahi te rōpū kē e waitohu ana i te kirimana i ngā mahi e kī ana rātou.

I whakapono te hunga Māori i waitohu i te Tiriti ka waihanga te hunga o Piritānia i ngā ture pai mā rātou me ngā tāngata whai. Engari, pērā i te hītori o Taranaki, he pai ngā ture mā te Kāwanatanga me ngā tāngata whai, engari kāhore i te pai mā ngāi Māori.

Te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi

Mai i te waitohutanga o te Tiriti, i te haere a ngāi Māori ki te Kāwanatanga, i konei, ā, i Piritānia anō hoki, ki te kōrero mō te whakahōnore i te kirimana o te Tiriti. Ināianei, kei a tātou te rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. Ka mātai te Taraipiunara i ngā kerēme Tiriti e pā ana ki ngā mahi a te Kāwanatanga i mua kāhore i te pai mā ngāi Māori. Ka taea hoki te tuku kerēme mō ngā mahi a te Kāwanatanga ināia tonu nei. Ehara i te mea mō te whenua anake ngā kerēme ki te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi. I tuku kerēme a ngāi Māori mō te Kāwanatanga e whakaae ana i te parahanga o te moana, ngā awa, te hau takiwā, me te whenua. Kua tuku i ngā kerēme mō ngā ture hī ika, te reo Māori, me te mātauranga.

I muri iho i te rongo a te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi ki te kerēme, ka whakatau mēnā nā te mahi o te kāwanatanga o mua, te Kāwanatanga onāianei rānei, i takahi te oati i roto i te Tiriti. Ki te whakatau te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i takahi te Kāwanatanga i te oati Tiriti , ka marohi ki te Kāwanatanga me pēhea te whakatikatika. I ētahi wā, me whai te Kāwanatanga i ngā marohi a te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi.

Me pēhea te Whakatikatika i ngā Hē

E whakamātau ana te Kāwanatanga, a ngāi Māori, me te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi ki te whakatikatika i ngā hē i puta mai hei putanga o te takahitanga o ngā oati Tiriti. E whakamātau ana rātou ki te waihanga i te anamata pai ake mā ngāi Māori, ā, e whakamātau ana ki te waihanga i te māramatanga pai ake i waenga i ngāi Māori me te Pākehā.

Ināianei, he nui ngā whenua i tangohia hētia i ngāi Māori e puritia ana e tauiwi. He kino anō hoki te tango anō i taua whenua i aua tāngata me te whakahoki ki ngāi Māori.  Me kōrero te Kāwanatanga ki ia rōpū ā-iwi me tētahi āwangawanga e pā ana ki te Tiriti. Me kimi te Kāwanatanga me ngāi Māori i te whakatikatika o te raruraru e tōkeke ana mā te katoa, a ngāi Māori me tauiwi.

Te Whakatau Ngātahi

I mua, kāhore i whakaarohia he hoa rangapū te Māori me te Kāwanatanga, pērā i te oati o te Tiriti. Ināianei, e whakamātau ana te Kāwanatanga ki te ārai i te aranga o ngā raruraru hou i waenga i ngāi Māori me te Kāwanatanga mā te whakatūturu e whai wāhi ana ngā iwi ina waihangatia ana ngā ture me ngā whakataunga hira.

 

Whakawhānui katoatia

Ngā Pātai me ngā Ngohe

  • Ki a koe, ka ahatia mēnā kāhore he tiriti i waenga i ngāi Māori me te Kuini o Piritānia i te taenga mai o ngā tāngata whai?
  • Ki a koe, he pēhea a Aotearoa ināianei mēnā kāhore he tiriti?

 

Whetoko 1

  • Whakawehea ki ngā rōpū takitoru
  • Mā tō rōpū e whakatau he aha te mahi a tō rōpū me tētahi atu rōpū hei te paramanawa.
  • Tuhia ki tētahi pepa te mahi i whakataua e tō rōpū kia mahia e tō rōpū me tētahi atu rōpū, ā, tukuna ki taua rōpū.
  • He pēhea ō whakaaro mō te mahi i whakataua e tērā atu rōpū hei mahi mā koutou i te paramanawa? He ōrite te whakaaro o tērā atu tokorua i roto i tō rōpū ki ō whakaaro?

Whetoko 2

  • Mahia anōtia te ngohe. I tēnei wā, matapakihia ngātahitia me tērā atu rōpū ngā mea e hiahia ana koutou ki te mahi ā te paramanawa i mua i te whakataunga.

Whetoko 3

  • Whakamāramatia mai i pēhea koe i te mutunga o whetoko 1 me te mutunga o whetoko 2.

 

Te Mahi Whakataruna

Kua whakaae te Kāwanatanga ki tētahi kerēme a tētahi iwi tauwhāiti i hē te tango i te whenua o taua iwi.

Whetoko 1

  • Whakawehea ki ngā rōpū e toru:
    • te Kāwanatanga
    • te iwi:
    • me te hunga tauiwi e noho ana ki te whenua e whakaaetia ana e te Kāwanatanga i tangohia hētia i ngāi Māori. Kāhore te kerēme Māori e hāngai ana ki tēnei rōpū. He kerēme kē ki te Kāwanatanga nāna i waihanga ture i whakaae kia tangohia te whenua.

Whetoko 2

  • Kōrero i roto i tō rōpū mō te tikanga o te whenua ki a koe.
  • Kōrerotia ngā ara e whakatikatikahia ai te raruraru, he mea pai ki tō rōpū, ā, e whakaaro ana koutou e whakaaetia ai e ērā atu rōpū.
  • Whakataua tētahi māngai mā te rōpū.

Whetoko 3

  • Ka kōrero te rōpū Kāwanatanga ki te rōpū ā-iwi.
  • Ka kōrero te māngai o te rōpū i te tuatahi ki te whakamārama he aha te hiranga o te whenua ki te rōpū, ā, he pēhea e whakatikatikahia ai te raruraru ki te whakaaro o te rōpū.
  • Kātahi ka āhei ērā atu mema o te rōpū te kōrero.
  • Ko tō mahi hei mema o te rōpū kia karo i ngā tohe me te whakamātau kia kite i te whakatikatika. Ko te tikanga o tēnei kia āta whakarongo ki ngā kōrero a te rōpū kē.
  • Ka mātakitaki te rōpū tauiwi i te matapaki.

Whetoko 4

Mēnā i whakaae te Kāwanatanga me ngāi Māori ki tētahi whakatikatika, i muri i te whakarongo ki te matapaki ka āhei te rōpū tauiwi te:

  • pūrongo ki te Kāwanatanga e pai ana ki taua rōpū te whakatikatikahanga i whakaaetia; tērā rānei
  • pūrongo ki te Kāwanatanga kāhore e pai ana ki taua rōpū te whakatikatikahanga i whakaaetia; me te
  • tono i tētahi hui me te Kāwanatanga; tērā rānei
  • tono i tētahi hui me te rōpū ā-iwi; tērā rānei
  • tono i tētahi hui me te Kāwanatanga me te iwi, he hui ngātahi, he hui wehe kē rānei.

Mēnā i whakaae te Kāwanatanga me ngāi Māori ki tētahi whakatikatika, i muri i te whakarongo ki te matapaki ka āhei te rōpū tauiwi te:

  • tono i tētahi hui me te Kāwanatanga; tērā rānei
  • tono i tētahi hui me te rōpū ā-iwi; tērā rānei
  • tono i tētahi hui me te Kāwanatanga me te iwi, he hui ngātahi, he hui wehe kē rānei.

Whakamātau kia eke ki te whakatikatika. Me whai i te āhuatanga tuku pea.

 

Te akomanga o mua