Ngā Ngohe mā ngā Ākonga
Ngā Ngohe mā ngā Ākonga
Ngohe 1: Wāhi Tapu
· Whakamahia te pakiwaituhi o Tom Scott ki te tūhura i te tikanga o te wāhi tapu. He huatau whānui i roto i ngā ahurea katoa?
· He aha ngā wāhi o Aotearoa e tapu ana ki a tauiwi? He aha te hiranga o aua wāhi ki aua tāngata?
· E mārama ana ngā tāngata ki te hiranga o ngā wāhi tapu o iwi kē i ngā wā katoa? Ki te kore, he aha e aukati ana i te māramatanga?
Ngohe 2: Te Tuhi Mahere
· Tāwhaitia te mahere hua o ngā whenua o Te Roroa (whakamahia te mahere ki te taha matau). Ka mutu ana tēnā, tāwhaitia te mahere hua o Te Ika-a-Māui me te tautuhi i te wāhi tika o ngā whenua o Te Roroa.
· Ina pānui ana koe i tēnei kete, tohua ki tō mahere ngā takiwā me ngā wāhi hira, pērā i ngā poraka whenua matua i hokona, ngā wāhi tapu, ngā nōhanga matua, te mea, te mea.
Ngohe 1: Ngā Mahere a ngāi Māori, a te Pākehā hoki
Mahere o ngā whenua tāpui o Te Roroa [GIF, 155 KB]
· He aha te take kāhore i tāpuia te wāhi tapu i te wā i hokona ngā whenua o Te Roroa? I pēhea te tautuhi a te iwi o Te Roroa i ngā rohenga me ngā āhuatanga matua o ō rātou whenua ā-iwi? He pēhea te mauhanga a te Pākehā i ngā rohenga me ngā āhuatanga matua o te whenua?
· Matapakihia te pāpātanga o ngā tukunga ihotanga o te mahere Pākehā ki ngā tukunga ihotanga o te 'mahere ā-waha' a te Māori.
· Hoahoatia tētahi mahere ā-waha o tō hapori (he mahi takitahi, he mahi mā te akoranga rānei tēnei ngohe).
Ngohe 2: Ka Pēhea e Ara ake ai te Whawhai
I tonoa te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi kia whakatika i tētahi āhuatanga tino pōkaikaha. Tirohia tēnā mātai kēhi, me tēnā mātai kēhi me te matapaki:
· te take matua e pā ana ki te hokonga o te whenua;
· i pēhea, nōnahea hoki i ara ake ai te pōkaikaha; ā
· mēnā i whakamārama, i whakarangirua rānei ngā mahere me ngā rūritanga i ngā take.
Ngohe 3: Kauwhata Rārangi
Tuhia tētahi kauwhata rārangi hei whakaatu i te ngaromanga o te nuinga o te whenua tāpui iwi taketake o Waipoua 2 mai i te tau 1860 ki te tau 1973. Me whakaatu tētahi tuaka o te kauwhata i ngā tau, tētahi i ngā eka. I runga i te tuaka mō ngā tau, tohua ngā rā matua, pērā i te tīmatanga me te mutunga o ngā Pakanga e rua o te Ao, ā, i hokona, i riro rānei ngā whenua.
Ina tuhia ai te kauwhata, ka hiahia pea ngā ākonga ki te tāpiri i ngā tātiwha rerekē, ngā tae rerekē rānei i runga, i raro hoki i te rārangi hei whakaatu i te hononga tōtika i waenga i te ngaromanga o te whenua i tētahi hunga me te rironga kē a tētahi atu.
Te Ngohe Whakaroatanga: The Native Land Court
Pānuitia ngā whārangi 99 ki te 107 o te Pūrongo mō Te Roroa 1992 a te rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi mō ngā taipitopito o te hokonga o Waipoua 2, i huawaeretia e te Native Land Court . E whakahua ana ngā whārangi 151 ki te 154 i ngā tūkinotanga i roto i te pūnaha o te Native Land Court.
Mā te whakamahi i ngā rauemi e wātea ana i roto i tō kura, tō whare pukapuka tūmatanui, ā, i runga anō i te ipurangi, whakahaeretia tētahi mahi rangahau ki te hītori o te Native Land Court . Kei te haere tonu te kōti ināianei, ā, ko tana ingoa te Kōti Whenua Māori(hononga o waho)
E hia ngā pātai e āhei ana koe te whakautu?
· Nōnahea i whakatūria ai te Native Land Court, ā, he aha i whakatūria ai?
· I pēhea te whakahaere o te kōti? Ko wai ngā kaiwhakawā? He rōia i whakangungua, kāhore rānei?
· Nā wai te Karauna i whakakanohi? Nā wai ngā kaipupuri whenua Māori i whakakanohi?
· I noho te kōti ki hea? He aha te tikanga o tēnei mō ngā kaipupuri whenua Māori?
· Nā te aha i whakatau ai ngā kaipupuri whenua 10 i whakaingoatia i runga i ngā taitara whenua?
· He te/ngā reo e whakamahia ana i roto i ngā whakahaerenga ā-ture i roto i te kōti? Kua panoni rānei tēnei? Mēnā āe, ka tūtohu tēnei i te aha e pā ana ki ngā panoni i roto i te pāpori o Aotearoa?
· He aha te mahi a te Native Land Courti te ngaromanga o te whenua o Te Roroa?
Ngohe 1: Te Mahi Whakataruna
Ka mutu ana te pānui i tēnei kete rauemi, whakaaroarohia ngā tirohanga me ngā aurongo o ngā rōpū rerekē o ngā tāngata i matapakihia.
1. Tūhonotia ngā tirohanga i raro iho ki ngā tāngata nōna te whakaaro:
Tirohanga |
Tāngata |
1. 'I hoko au i tēnei whenua me te utu tika; kua mate noa atu ngā wā o mua, ā, kua tanumia.' |
A. He kaikerēme kei mua i te aroaro o te rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi |
2. ‘He nui te hiranga me te uara o ētahi o ngā taonga tapu, ā, me whakahaumaru kia mātaihia.' |
B. He kaumātua nō Te Roroa |
3. 'Māku e whakaatu ngā wāhi i whakaingoatia e tō tātou tupuna, e Tohe ki a koe, ā, ka kōrero au mō...' |
C. He kairangahau nō te whare taonga |
4. 'I oatitia ka noho ō tātou wāhi tapu hei whenua tāpui, ā, e kore e hokona i ngā hokonga whenua.' |
D. He kaipupuri whenua tūmataiti |
2. Whakamāramahia he aha i pērā ai te tirohanga o tēnā tangata, o tēnā tangata i runga ake nei. Hei tauira, 'E whakaaro ana te kairangahau nō te whare taonga ko...nā te mea...'
3. E mahi takirua ana, whakaarohia ko tētahi o kōrua te kaikōrero i kōrero mai i tana tuhinga 'tirohanga'. Ko te tangata kē, te mea e kōrero nā koe. Waihanga ngātahitia tētahi kōrerorero, ā-tuhi nei, ā-waha rānei.
4. Whakaarohia ka noho tahi te kaikōrero o te tirohanga 1 me te 4 ki te tuhi i ngā kōrero a tētahi ki tētahi.
Ngohe 2: Matapaki Akoranga
Whakahaeretia tētahi matapaki akoranga Whakamahia ēnei pātai me ngā whakautu hei tīmatanga.
Pātai He pēhea te kore rori i pā ki ngā tāngata o Waipoua?
Whakautu Kāhore e taea e ngā tāngata nō Te Roroa te hoko i ā rātou rawa ki tua atu i te awaawa, te kawe mai rānei i ngā rawa me ngā ratonga ki roto i runga i te ngāwari. He iti rawa te uara o tō rātou whenua nā te mea kāhore i tūhonoa ki te whatunga rori matua. Me utu rātou ki te tiaki i tō rātou rori ki te nōhanga, ki waho atu o te nōhanga hoki, ā, me tono whakaaetanga a te Ratonga Ngāherehere kia āhei atu ki ō rātou kāinga.
Pātai Ki ō whakaaro, he aha te pānga o te kore ratonga?
Whakautu He whakahōhā, ā, he whakamōrearea pea hoki, otirā i ngā ohotata pērā i te raruraru rata, te ahi rānei. E whakawhirinaki ana te whakamahi i te waea ki te whakaaro pai o te Ratonga Ngāherehere. I whakawhirinaki ngā tāngata ki ngā ratonga wai ua.
Pātai Ki ō whakaaro, i pēhea ngā tamariki o Waipoua i ako ai? He aha ā rātou kōwhiringa?
Whakautu Ina katia ana ngā kura iti, he tokomaha ngā tamariki kāhore e taea te haere ki te kura, hāunga te haere i ngā kiromita 10 mā te hōiho, mā raro rānei. Nā reira, 10, 11 hāora rānei te roa o te rā kura mō ētahi tamariki. Me wehe te tokomaha i te kāinga me noho ki Dargaville, ki Whangārei rānei, te ako rānei mā Te Aho o Te Kura Pounamu rānei. (He uaua te ako mā te reta nā te mea me whai te ākonga i te waea me ngā ratonga pōhi. Ka katia te wāhanga o te Te Aho o Te Kura Pounamu e whakarato ana i te nōhanga o Waipoua i te tau 1990.)
Pātai I pēhea te korenga o ngā ratonga e pā ai ki ngā tāngata o Te Roroa i roto i ngā tau? I pēhea tō rātou ao i te wā i tuku rātou i te kerēme hei whakatairite ki ngā wā i mua?
Whakautu Kāhore he take ohaoha o Te Roroa nā te mea i ngaro ō rātou whenua, he taratahi tō rātou nōhanga, ā, kāhore ā rātou ratonga hei tautoko i tā rātou whai wāhi atu ki te ohaoha taiahumoni. He maha ngā tāngata nō Te Roroa kāhore ā rātou mahi, ā, e whai ana i te penihana. He uaua hoki mā rātou e whakahaere i te ōhanga noho ringaora nā te mea i āraia i ō rātou mahinga kai tuku iho, ā, hei tāpirihanga, he nui te whakakino ā-taiao ki aua takiwā i muri i te hokonga o te whenua, ā, i ngaro i Te Roroa te whakahaere o ōna whenua.