Ngā tuhinga kaiako

E whakawhirinaki ana te aro me te whakamahi a te tangata ki ngā rauemi ki tō rātou ahurea, taiao, pūnaha pāpori, uara, hangarau hoki, tae atu ki tō rātou whakapono ā-ohaoha, ā-tōrangapū hoki.

Ina tūtaki ana ngā ahurea e rua, tētahi ki tētahi, ka puta mai pea he raruraru nā runga anō i ngā tirohanga rerekē me te whakamahi o ngā rauemi. Ka panoni hoki te tūtakitanga ki ahurea kē te uara o tētahi rauemi me te ara e whakamahia ai.

I te waitohutanga o te Tiriti o Waitangi, i whakahaere ngā tāngata Māori i ō rātou rauemi, engari i te nuinga o te wā kāhore i te pupuritia tonutia tēnei whakahaere.

Ko te kaupapa o te kerēme mō Motunui–Waitara i te tau 1982 e hāngai ana ki te hiranga ā-ahurea, ā-wairua, ā-ohaoha hoki o te rauemi taiao - kaimoana - ki te iwi o Te Ātiawa o Taranaki. I āta mātaihia te iti o tā rātou whakahaere o te rauemi (ahakoa te waitohutanga o te Tiriti), ngā raruraru parahanga i ara ake mai i te taenga mai o te ahurea kē, me ngā hangarau hou e wātea ana.

Kua whakaritea tēnei kete kia whakanui i te hiranga o ngā tirohanga ā-ahurea me te whakaute me te tautoko i ngā uara e puta mai ana i ngā ahurea rerekē. E hoahoatia ana kia whakatenatena i ngā ākonga kia whakaaro ki ngā take e pā ana ki te whakahaere o ngā rauemi taiao o Aotearoa.

Ko ngā whetoko i marohitia he ara kotahi e taea te rauemi te whakamahi. I kitea e ngā kura i whakamātau i te rauemi i whakarato i ngā rawa mō ngā akoranga e rua, e toru rānei.

Me whakamārama pea, me matapaki rānei ētahi o ngā kupu i mua i te tīmatanga; he tauira, 'hapū', 'rauemi', 'parakaingaki', 'ngā paerewa taiao', me 'ngā waeture wai'.

Whetoko 1

Ka pānui ngā ākonga (te kaiako rānei) i te wāhanga 1 me te matapaki i ēnei e whai ake nei:

  • He aha e hira ai te kaimoana ki Te Ātiawa? (Me kōrero te whakautu mō te hiranga ā-ahurea, ā-wairua, ā-ohaoha hoki o te kaimoana ki Te Ātiawa.)
  • He pēhea te hiranga o te kaimoana ki te ahurea o ngā ākonga? (Ka hāngai tēnei pātai ki te huhua o ngā rōpū mātāwaka rerekē e whakakanohitia ana i roto i te akoranga.)
  • He pēhea i whāomoomo a Te Ātiawa i tō rātou rauemi kaimoana i roto i ngā tau?
  • Ki ngā ākonga he aha i puta ai ēnei pūnaha, 'tikanga ā-ahurea' rānei?

E pai ana mēnā ka matapakihia e ngā ākonga.

Whetoko 2

Ka pānui ngā ākonga (te kaiako rānei) i te wāhanga 2, ā, ka tonoa kia whai whakaaro he aha ā rātou tūtohutanga mā te Kāwanatanga mēnā he mema o te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi rātou.

Ko ētahi pātai hei whakarite i ngā ākonga ko:

  • He pēhea te kino o te pānga ki Te Ātiawa o te whakaruke parahanga ki ō rātou tauranga hī ika tuku iho? (Meatia te 'rārangi uara': tonoa ngā ākonga kia noho i runga i te rārangi e tīmata ana i te 'pāngia kino rawatia' tae atu ki 'kāhore i te pāngia'.)
  • I tino pāngia a Te Ātiawa nā te mea i ngaro i a rātou ētahi mea. He aha i ngaro i a Te Ātiawa? Me whakauru ki ngā pātai:
    • te whakamahi i ngā pūkawa hei kohikohi kaimoana;
    • te mana, nā te mea kāhore e taea e rātou te tuari kaimoana nunui mā te manuhiri; me te
    • whakahaere i tō rātou rauemi, nā te mea, kāhore rātou e akoakohia ana i mua i ngā whakataunga e pā ana ki ō rātou pūkawa.
  • He aha i oati ai te Tiriti o Waitangi ki ngā tāngata Māori katoa?
  • He aha i kore ai te parahanga o ngā tauranga hī ika o Te Ātiawa e whai ana i ngā takune o te Tiriti o Waitangi?

Mahi

Whakawehea te akoranga ki ngā rōpū. Ko ia rōpū te rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi, ā, ko ia ākonga o tētahi rōpū he mema o te Taraipiunara. (Ko te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi he kōmihana ruku tātari. Ko te mahi a ngā mema o te Taraipiunara he tūhura i ngā meka katoa o tētahi kerēme, he tāpae i ā rātou otinga, ā, ina tika ana, tuku tūtohutanga ki te Kāwanatanga me aha.)

Me pēnei ia rōpū:

  • kōwhiri i tētahi māngai;
  • mātai i te whakaahua e whakaatu ana i ngā māngai rerekē i puta i mua i te rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi ki te whakamārama i tō rātou kēhi me
  • te pānui anō i ngā kōrero a tēnā māngai, a tēnā māngai.

Nā, me whakatau ngā rōpū he aha ā rātou tūtohutanga mā te Kāwanatanga kia whakatika i ngā raruraru kia:

  • oti te parahanga o ngā pūkawa;
  • kaua e katia ngā tatau o Syngas me Petralgas;
  • whakahokia te mana o ngā pūkawa ki Te Ātiawa; ā
  • kaua ngā ture hī ika o Aotearoa e takahi ana i te Tiriti o Waitangi.

Me tāpae ia rōpū i ā rātou tūtohutanga ki te akoranga me te whakamārama i te pūtake o aua tūtohutanga.

Whetoko 3

Me pānui ngā ākonga (te kaiako rānei) i te wāhanga3 me te matapaki:

  • ngā rerekētanga me ngā ōritetanga i waenga i ā rātou tūtohutanga me ērā o te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi;
  • mēnā e pai ana te hunga katoa i tae ā-tinana ki te rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi ki ana tūtohutanga;
  • he aha e pai ana ētahi tāngata ki ngā tūtohutanga, ā, kāhore i te pai ētahi atu tāngata ki aua tūtohutanga;
  • mēnā he āhuatanga tuku, he aha ērā, nā wai i tuku, ā, he aha i hiahiatia ai; ā
  • he aha ngā mahi a te Karauna (te Kāwanatanga) kia whakatikatika i ngā mea mō Te Ātiawa.

 

Te akomanga o mua