Ngā tuhinga kaiako
E whakawhirinaki ana te aro me te whakamahi a te tangata ki ngā rauemi ki tō rātou ahurea, taiao, pūnaha pāpori, uara, hangarau hoki, tae atu ki tō rātou whakapono ā-ohaoha, ā-tōrangapū hoki.
Ina tūtaki ana ngā ahurea e rua, tētahi ki tētahi, ka puta mai pea he raruraru nā runga anō i ngā tirohanga rerekē me te whakamahi o ngā rauemi. Ka panoni hoki te tūtakitanga ki ahurea kē te uara o tētahi rauemi me te ara e whakamahia ai.
I te waitohutanga o te Tiriti o Waitangi, i whakahaere ngā tāngata Māori i ō rātou rauemi, engari i te nuinga o te wā kāhore i te pupuritia tonutia tēnei whakahaere.
Ko te kaupapa o te kerēme mō Motunui–Waitara i te tau 1982 e hāngai ana ki te hiranga ā-ahurea, ā-wairua, ā-ohaoha hoki o te rauemi taiao - kaimoana - ki te iwi o Te Ātiawa o Taranaki. I āta mātaihia te iti o tā rātou whakahaere o te rauemi (ahakoa te waitohutanga o te Tiriti), ngā raruraru parahanga i ara ake mai i te taenga mai o te ahurea kē, me ngā hangarau hou e wātea ana.
Kua whakaritea tēnei kete kia whakanui i te hiranga o ngā tirohanga ā-ahurea me te whakaute me te tautoko i ngā uara e puta mai ana i ngā ahurea rerekē. E hoahoatia ana kia whakatenatena i ngā ākonga kia whakaaro ki ngā take e pā ana ki te whakahaere o ngā rauemi taiao o Aotearoa.
Ko ngā whetoko i marohitia he ara kotahi e taea te rauemi te whakamahi. I kitea e ngā kura i whakamātau i te rauemi i whakarato i ngā rawa mō ngā akoranga e rua, e toru rānei.
Me whakamārama pea, me matapaki rānei ētahi o ngā kupu i mua i te tīmatanga; he tauira, 'hapū', 'rauemi', 'parakaingaki', 'ngā paerewa taiao', me 'ngā waeture wai'.
Whetoko 1
Ka pānui ngā ākonga (te kaiako rānei) i te wāhanga 1 me te matapaki i ēnei e whai ake nei:
- He aha e hira ai te kaimoana ki Te Ātiawa? (Me kōrero te whakautu mō te hiranga ā-ahurea, ā-wairua, ā-ohaoha hoki o te kaimoana ki Te Ātiawa.)
- He pēhea te hiranga o te kaimoana ki te ahurea o ngā ākonga? (Ka hāngai tēnei pātai ki te huhua o ngā rōpū mātāwaka rerekē e whakakanohitia ana i roto i te akoranga.)
- He pēhea i whāomoomo a Te Ātiawa i tō rātou rauemi kaimoana i roto i ngā tau?
- Ki ngā ākonga he aha i puta ai ēnei pūnaha, 'tikanga ā-ahurea' rānei?
E pai ana mēnā ka matapakihia e ngā ākonga.
Whetoko 2
Ka pānui ngā ākonga (te kaiako rānei) i te wāhanga 2, ā, ka tonoa kia whai whakaaro he aha ā rātou tūtohutanga mā te Kāwanatanga mēnā he mema o te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi rātou.
Ko ētahi pātai hei whakarite i ngā ākonga ko:
- He pēhea te kino o te pānga ki Te Ātiawa o te whakaruke parahanga ki ō rātou tauranga hī ika tuku iho? (Meatia te 'rārangi uara': tonoa ngā ākonga kia noho i runga i te rārangi e tīmata ana i te 'pāngia kino rawatia' tae atu ki 'kāhore i te pāngia'.)
- I tino pāngia a Te Ātiawa nā te mea i ngaro i a rātou ētahi mea. He aha i ngaro i a Te Ātiawa? Me whakauru ki ngā pātai:
- te whakamahi i ngā pūkawa hei kohikohi kaimoana;
- te mana, nā te mea kāhore e taea e rātou te tuari kaimoana nunui mā te manuhiri; me te
- whakahaere i tō rātou rauemi, nā te mea, kāhore rātou e akoakohia ana i mua i ngā whakataunga e pā ana ki ō rātou pūkawa.
- He aha i oati ai te Tiriti o Waitangi ki ngā tāngata Māori katoa?
- He aha i kore ai te parahanga o ngā tauranga hī ika o Te Ātiawa e whai ana i ngā takune o te Tiriti o Waitangi?
Mahi
Whakawehea te akoranga ki ngā rōpū. Ko ia rōpū te rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi, ā, ko ia ākonga o tētahi rōpū he mema o te Taraipiunara. (Ko te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi he kōmihana ruku tātari. Ko te mahi a ngā mema o te Taraipiunara he tūhura i ngā meka katoa o tētahi kerēme, he tāpae i ā rātou otinga, ā, ina tika ana, tuku tūtohutanga ki te Kāwanatanga me aha.)
Me pēnei ia rōpū:
- kōwhiri i tētahi māngai;
- mātai i te whakaahua e whakaatu ana i ngā māngai rerekē i puta i mua i te rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi ki te whakamārama i tō rātou kēhi me
- te pānui anō i ngā kōrero a tēnā māngai, a tēnā māngai.
Nā, me whakatau ngā rōpū he aha ā rātou tūtohutanga mā te Kāwanatanga kia whakatika i ngā raruraru kia:
- oti te parahanga o ngā pūkawa;
- kaua e katia ngā tatau o Syngas me Petralgas;
- whakahokia te mana o ngā pūkawa ki Te Ātiawa; ā
- kaua ngā ture hī ika o Aotearoa e takahi ana i te Tiriti o Waitangi.
Me tāpae ia rōpū i ā rātou tūtohutanga ki te akoranga me te whakamārama i te pūtake o aua tūtohutanga.
Whetoko 3
Me pānui ngā ākonga (te kaiako rānei) i te wāhanga3 me te matapaki:
- ngā rerekētanga me ngā ōritetanga i waenga i ā rātou tūtohutanga me ērā o te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi;
- mēnā e pai ana te hunga katoa i tae ā-tinana ki te rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi ki ana tūtohutanga;
- he aha e pai ana ētahi tāngata ki ngā tūtohutanga, ā, kāhore i te pai ētahi atu tāngata ki aua tūtohutanga;
- mēnā he āhuatanga tuku, he aha ērā, nā wai i tuku, ā, he aha i hiahiatia ai; ā
- he aha ngā mahi a te Karauna (te Kāwanatanga) kia whakatikatika i ngā mea mō Te Ātiawa.