I te tau 1981, i tuku te iwi o Te Ātiawa i te kerēme ki te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi. Ka kī te kerēme:

·         i pā kino te whakaruke o te parakaingaki me te para ahumahi ki te moana me te korenga o ngā whakahaere tika ki tō rātou iwi;

·         e mate ana ngā pūkawa e whakawhirinaki ana rātou mō te kaimoana i te parahanga; ā

·         kāhore e hāngai ana te parahanga ki ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi, i whakaaetia ki tō rātou iwi te tino purihanga, motuhake, tē whakararuhia o ō rātou tauranga hī ika.

Ka kī hoki a Te Ātiawa he kino rawa atu te parahanga o taua wā i raro i ngā paerewa taiao. Ki te whakaaetia kia tuku ngā ahumahi hou e waihangatia ana i runga i te takutai o Taranaki i ō rātou para ki te moana, ka kino ake. Ka tū ngā nohoanga i te tau 1982, ā, i tukuna ngā otinga me ngā tūtohutanga o te Taraipiunara i roto i tētahi pūrongo i te tau 1983.

Te Tiriti o Waitangi

I tuku te Tiriti i 'te tino rangatiratanga o ō rātou whenua ō rātou kāinga me ō rātou taonga katoa' ki ngāi Māori'. Ko te whakamāoritanga o tēnei ko 'the unqualified exercise of their chieftainship over their lands, villages and all their treasures.1(hononga o waho) I oati te putanga reo Pākehā 'the full exclusive and undisturbed possession of their Lands and Estates Forests Fisheries and other properties which they may collectively or individually possess so long as it is their wish and desire to retain the same in their possession'.2 (hononga o waho)

Ētahi atu Tāngata i Kōrero ki ngā Nohoanga o te Taraipiunara

Ko ētahi atu tāngata i kōrero ki ngā nohoanga o te taraipiunara:

·         Ko tētahi māngai nō Borthwicks;

·         ko tētahi māngai nō te methanol plant;

·         ko tētahi māngai nō te synthetic fuels plant;

·         ko ngā māngai nō ētahi tari kāwanatanga, rōpū whakahaere hoki;

·         he māngai nō te Kōmihana mō te Taiao; me

·         tētahi māngai nō te Department of Scientific and Industrial Research.

Borthwicks

Ko Borthwicks Freezing Works te kaitukumahi nui rawa atu i roto i te tāone o Waitara. I mua i riringi tōtika i ana parakaingaki ki te Awa o Waitara, engari i te wā i puta te parahanga o te awa hei raruraru, i waihangatia tētahi ngongo parahanga kia whakaruke i te para 1200 mita ki te moana. Ka kīia tēnei ngongo parahanga te Waitara Borough outfall, ā, i whakamahia mai i te tau 1979.

Ko te whakatika anake o te parakaingaki i mua i te papu ki te moana he tūmomo hātepe kōnatunatu. Kāhore he hātepe whakatika tuarua, tuatoru rānei, ā, kāhore he hōtaka hei whakawhiti i te para ki te whakahaumako. Ka turuturu te ngongo parahanga e tata ana ki te tahatai nā te mea i whakakinotia i te wā i tukuna tuatahitia ki te moana. Nā reira, i tino parakinohia te wāhi o te ngutuawa me ngā pūkawa takutai e tata ana.

I kikī rawa te ngongo parahanga, he nui ake te maha o te parakaingaki i tērā i hoahoatia ai. He tauwāhi kino nā te mea e tata ana ki te awa, e tata ana ki te tāone o Waitara, ā, i takoto i waenga i ngā pūkawa e rua. Kāhore e taea te kohi i te kaimoana i ngā pūkawa, ā, he taunakitanga e whakaatu ana he nui ake te taumata parahanga i tērā e whakaaetia ana e ngā waeture wai i whakatakotohia e te Taranaki Catchment Commission.

Te Methanol Plant

I te tau 1980, i tono a Petralgas (Petralgas Chemicals New Zealand Limited) ki tētahi mōtika wai ki te whakaruke i te parakaingaki me te para ahumahi i whakatikahia ki te Awa o Waitara i tana taupuni mewaro i marohitia. I whakakāhoretia te puka whakaaetanga, ā, nā reira, i whakarite te kamupene kia whakaruke i te para mā te putanga o te Waitara Borough.

I te mutunga o te tau 1980, i te whakaruke te ngongo parahanga i ngā para whare whakamātao mīti i Borthwicks, te parakaingaki i Waitara, me te para ahumahi i te taupuni mewaro.

Te Taupuni Kora Horihori

Map showing the position of Motunui and some of Te Atiawa's reefs

I te tau 1981, i tono Syngas ki te mōtika wai kia waihanga i te ngongo parahanga tuarua mō te Taupuni Kora Horihori ki Motunui, kia whakaruke hoki i te parakaingaki me te para ahumahi ki te moana ki tua paku atu o te raki o Waitara. Ka whakahē a Te Ātiawa i tēnei marohi engari i whakaaetia ai te tono a Syngas i raro i ngā tikanga me ngā herenga pākaha e Te Taraipiunara Whakamahere. Heoi anō, kāhore a Syngas, Te Taraipiunara Whakamahere rānei e taea ai te oati kāhore he para e tae atu ki te toenga o te Pūkawa o Motunui.

I whakarato ēnei hinonga i ngā mahi maha ki tētahi takiwā he iti rawa te mahi.

Ngā Tari Kāwanatanga me ngā Rōpū whakahaere

I kōrero ētahi tāngata nō ngā tini tari Kāwanatanga me ngā Rōpū whakahaere i ngā nohoanga Taraipiunara, tae atu ki ngā māngai nō:

·         te Taranaki Catchment Commission me te Regional Water Board (i noho haepapa mō ngā rauemi wai);

·         te Ministry of Works (i noho haepapa mō ngā mahi hauora tūmatanui);

·         te Department of Health (i noho haepapa mō te hauora tūmatanui);

·         te Ministry of Agriculture and Fisheries (i noho haepapa mō ngā rauemi hī ika); me

·         te Taranaki United Council (i noho haepapa mō ngā mahere ā-takiwā, ā-moana hoki mō te takiwā o Taranaki).

Ka kī ēnei māngai katoa kāhore ō rātou tohutohu kia aro atu ki ngā pānga a ngāi Māori, kia aro atu rānei ki te Tiriti o Waitangi ina whakatau ana rātou. Ina whakatau ana rātou, i ētahi wā i mōhio rātou ka pāngia ngāi Māori, engari ko ngā pānga Māori tētahi anake o ngā pānga tūmatanui i whai whakaarohia e rātou.

Te Kōmihana mō te Taiao

Ka mahi te Kōmihana mō te Taiao hei kaitohutohu, hei kairangahau hoki mō te Kāwanatanga e pā ana ki ngā take taiao. Ka tautuhi i ngā takiwā e pāngia ana e te raruraru taiao, ka rangahau i te raruraru, ā, ka tuku marohi ki te Kāwanatanga me pēhea e whakatika ai i taua raruraru.

E ai ki te kōmihana ko ngā āhuatanga ahurea, pūtaiao hoki he wāhanga nui o te uara o te taiao ki te tangata. Ka whakanui ā rātou pūrongo ki te Kāwanatanga i te uara ki te iwi Māori o ngā wāhanga o te taiao e tino hira ana ki a rātou.

Engari, he kaitohutohu noa te kōmihana ki te Kāwanatanga. Kāhore i te kōmihana te whakataunga whakamutunga, ā, ka taea te whakangongo i ana tohutohu.

Te Department of Scientific and Industrial Research

Nā te Department of Scientific and Industrial Research (te DSIR) i whakahua i ētahi kōwhiringa mō te whakatika me te whakakore i te para ki Waitara, ā, i whakaatu i ngā painga me ngā whakakino o te para i runga i te whenua hei whakatairitetanga ki te whakaruke ki te moana.

I whakatau tata te DSIR he āhua ōrite te utu mō te whakatika i te putanga me te whakauru i ngā wāhanga haumāota me te tauārai mano kia whakatika i te para i mua i te haerenga ki te moana i te utu kia waihanga i te pūnaha whiunga ā-whenua hou. Heoi anō, ka kī te DSIR e hiahiatia ana ētahi rangahau anō ki ngā kōwhiringa whiunga ā-whenua i mua i te tino mōhio ki te utu.

Kupu Āpiti

1.    Ka tangohia ngā kupu reo Māori i te Treaty of Waitangi Act 1975, ā, he whakamāoritanga nā te mema o mua o te Taraipiunara, nā Ahorangi Sir Hugh Kawharu.

2.    Ka tangohia ngā kupu reo Māori i te Treaty of Waitangi Act 1975.

 

Te akomanga o mua Te akomanga e whai mai ana