Waitangi Tribunal Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi

Ka whakatauria e te Kawanatanga o Ingarangi ma Hobson e patai atu ki nga rangatira Maori kia hainatia tetahi tiriti ki a Kuini Wikitoria. Ko Hobson te mangai mo te Kuini, na te mea, i Ingarangi tonu te Kuini. Ko te tiriti he whakaaetanga, kanataraki ranei na etahi iwi, whenua e rua, neke atu ranei. I whakaae te Kawana o Ingarangi, na te whakaputanga o Te Rangatiratanga o Niu Tireni, he whenua wehe motuhake a Aotearoa. Kua hainatia te whakaaetanga o nga kawai rangatira o Niu Tireni e rima tau ki muri.

Na Busby raua ko Hobson i tuhituhi te Tiriti tuatahi, a, na te mihinare, na Henry Williams raua ko tana tama, na Edward, i whakamaori.

Te 5 o nga Ra o Hui-tanguru 1840

He ra tino whakahirahira te ra tuarima o Hui-tanguru i te tau 1840. I pohiritia nga rangatira katoa ki tetahi hui kia korerorero ratou mo te Tiriti, ki te whakatau tikanga hoki, mena ka hainatia e ratou te Tiriti, kaore ranei.

Ka whakaturia tetahi teneti tino nui i te karaihe, i mua tonu o te whare o Puhipi. Ka huihui mai te tini o te tangata, tae atu ki etahi o te iwi Maori, he tangata hokohoko etahi, he manene, he heremana, he mihinare. I hiahia nga tangata katoa ki te mohio ki nga korero kei roto i te Tiriti, a, ki te whakarongo hoki ki te ia o te korero.

Ka neke nga tangata katoa ki roto i te teneti. Ka whakamarama a Hobson i nga upoko o te kaupapa reo Pakeha i tuhia e Hobson te hiahia o te kuini kia tiakina te Maori raua ko te Pakeha i Aotearoa. Ko tona hiahia kia whakaritea he ture mo ratou. Ko tana patai ki nga rangatira mehemea e whakaae ana ratou kia noho ko Hobson hei Kawana. Ma tenei whakaae ki te hoatu mana whakahaere, ka taea ai e Hobson te ata whakahaere i nga tangata o Ingarangi. Ko te ki a Busby ki nga rangatira, e kore e tangohia o ratou whenua e Hobson. Mana ka tiakina te whenua o te iwi Maori, kia kore ai e riro i a Tauiwi. Na Williams i panui nga kupu Maori o te Tiriti.

Anei nga Kaupapa o te Tiriti

Ki ta te kaupapa Maori, ka tukua atu te mana kawana, ara, nga whakahaere a tetahi Kawana i te ture me era atu mea, ki te Kuini.

• Ka noho tonu i te iwi Maori te rangatira-tanga, (te mana pupuri) i o ratou whenua, i o ratou taonga katoa e hiahia ai te iwi Maori ki te pupuri.
• Ki te hiahia te iwi Maori ki te hoko whenua, me hoko ra ano ki te Kawanatanga, a, ma te Kawanatanga e hoko ki nga manene.
• Ma te Kuini e whakarite ture mo nga tangata katoa o Aotearoa. Mana ano e tiaki te rangatiratanga me nga taonga katoa o nga Maori. (I Ingarangi a Kuini Wikitoria. Ko te Kawana te mangai mo te Kuini ki Aotearoa.)

E ai ki nga kupu o te Tiriti, i hiahiatia ai tenei momo whakaaetanga na te maha o Tauiwi e noho ana ki Aotearoa.

Nga Rereketanga o te Tiriti Maori me te Tiriti Pakeha

E rua nga Tiriti, he Maori te reo o tetahi, he Pakeha te reo o tetahi.

Na William Hobson i haina te Tiriti mo Kuini Wikitoria, te Kuini o Ingarangi. Ka hainatia e ia te Tiriti Maori, me te Tiriti Pakeha. Kaore ia i mohio ki te reo Maori.

I hainatia e nga Maori te Tiriti Maori.

Ki ta nga kupu Pakeha o te Tiriti ka whakaae te tangata whenua ki te rangatiratanga o te Kuini. Ko te rangatiratanga te tino mana whakahaere, te rangatiratanga o nga mea katoa. Na reira, ki te Tiriti Pakeha, ka hoatu e nga Maori to ratou mana whenua ki te Kuini.

Ko te kupu 'rangatiratanga' he kupu orite ki te kupu 'mana motuhake'.

I te Tiriti Maori, kaore nga rangatira i hoatu ki te Kawana to ratou rangatiratanga. Kia maumahara tatou, i hainatia ketia ko te Tiriti Maori e nga rangatira, kaore i hainatia te Tiriti Pakeha e ratou.

E ai ki te Tiriti Maori i hoatu nga rangatira i to ratou kawanatanga ki nga tangata no Ingarangi. Ko te kupu Pakeha mo 'kawanatanga' ko 'governance'. I hainatia te Tiriti e nga Maori, na te kaha hiahia ki te hoatu i te Kawanatanga ki te Kuini, hei hanga ture. Tokomaha nga tangata inaianei e whakaaro ana, mena i tuhia te kupu 'rangatiratanga' mo te kupu 'kawanatanga' kua kore i hainatia te Tiriti.

E mea ana te Tiriti, ka mau tonu ki nga Maori to ratou rangatiratanga ki to ratou whenua me o ratou taonga katoa. I hainatia ai e nga Maori, nana i haina te Tiriti, na te whakaaro ma reira ka mau tonu to ratou mana ki te whenua me a ratou taonga katoa.

Te Korerorerotanga Nui

Ka taukumekume te korero a nga rangatira i taua ra mo nga haora e rima. Na Williams i whakapakeha te korero o nga rangatira, ma Hobson raua ko Busby. Kaore raua i mohio ki te reo Maori. Nana ano hoki i whaka-maori te korero a Hopihana, ina hoki kaore te katoa o nga rangatira i mohio ki te reo Pakeha.

Ka whakaae etahi o nga rangatira ki te Tiriti, ko etahi kaore i whakaae. Ko to ratou whainga nui, kia mau tonu ki to ratou rangatiratanga, ki to ratou whenua, ki a ratou tikanga hoki.

Ko Te Kemara no Ngapuhi te kaikorero tuatahi. I ki ia:

"Kao! Kao! Kao! Kore rawa au e whakaae kia noho mai koe. Mehemea ka taurite te katoa, katahi ano pea ka whakaae a Te Kemara. Tena ko tenei, kia whaka-tairangatia te Kawana ki runga rawa, ko Te Kemara ki raro rawa. Kao! Kao! Kao! E te Kawana, kua riro katoa oku whenua, ngaro, ngaro, ngaro katoa!"

E ai ki a Te Ruki Kawiti o Ngapuhi: 'Kao. Kao. E hoki! Hei aha mau ki konei! Kaore matou nga tangata Maori e whakaae ana kia noho mai koe ki konei! Kaore matou e hiahia kia mauheretia, kia takahia ki raro. He tangata here-kore matou!"

Na Tamati Waka Nene no Ngapuhi i whakaae ki te Tiriti. Ka ki atu ia ki nga rangatira 'Kua riro ke te whenua. Kua kapi ke i te tangata hou, i te manene, i a Tauiwi, penei i te tarutaru nei, kaore o tatou mana ki a ratou. I ki a Nene, kua hipa ke te wa ki te whakahau i nga Pakeha kia hoki atu ratou ki o ratou turangawaewae, 'Tokomaha tonu a ratou tamariki, he tamariki naku. Kaore e whakataurekarekatia te Maori.' Ka ki a Nene ma nga Pakeha ka tae mai te hokohoko, he mea pai ki te whakahoahoa nga Maori me nga Pakeha.

Nga Raruraru o te Reo

I a ratou e tautohetohe ana, ka korero tetahi Pakeha, ko Trader Jack tona ingoa. Ka ki ia ki a Hobson 'Tena e ta, whakarongo ki a Te Wiremu. Kaore i whakapakehatia te katoa o nga korero a nga Maori. Waihoki, kaore ia i whakamaori i te katoa o o korero.'

Ka tu tetahi atu Pakeha, ko Johnson tona ingoa, he mohio ia ki te korero i te reo Maori. E ai ki a ia, e ki ana nga Maori na nga mihinare i tahae o ratou whenua, a, kaore a Wiremu i whakapakeha i taua korero.

Ko nga rangatira i korero i te mutunga o te ra, i whakaae ki te haina. Na ratou etahi atu o nga rangatira i whakawhere ki te haina.

Te Ra Tuaono o te Kaupeka o Hui-tanguru 1840

I te ra i whai ake, te ono o nga ra o te kaupeka o Hui-tanguru, ka huihui ano nga rangatira ki te haina i te Tiriti o Waitangi. Ko Hone Heke te kaihaina tuatahi. I taua ra, tata tonu ki te wha tekau nga rangatira i haina. No muri, ka kawea te Tiriti e te Kawana me nga mihinare ki nga wahi maha o te motu kia hainatia. Ko te nuinga o nga rangatira ka hainatia ki o ratou moko hei tohu mo ratou.

Nga Wahine Nana i Haina te Tiriti

E ai ki nga korero mai ra ano ki tenei ra, tekau ma toru nga wahine nana i haina te Tiriti. Kei Ingarangi i taua wa, kaore nga wahine i ahei te poti, te korerorero ranei i nga take whakahirahira. Heoi, e toru nga wahine i haina i te Tiriti i te ra tuaono o Hui-tanguru.

He maha nga wahine whai-mana. He rangatira ratou, he ariki ranei. I mohiotia tenei e Williams. Ko ia tetahi o nga kaikawe i te Tiriti ki nga wahi o te motu.

Nana i hopu nga hainatanga o nga wahine o Kapiti, o Te Whanganui a Tara, me Wanganui.

Kaore tetahi o nga kaihopu hainatanga i whakaae kia haina te tamahine a Te Pehi, he rangatira rongonui no Ngati Toa. Ka whakaaro taua kaihopu haina kaore he mana o nga wahine ki te haina. Ka riri te tamahine a Te Pehi, na konei kaore tona hoa tane i whakaae ki te haina. Ka kitea i konei te rereketanga o nga tikanga o nga iwi e rua.

Rangi Topeora Tetahi o nga Wahine Nana i Haina te Tiriti

Te Haerenga Roa: Te Hopu Hainatanga i te Whenua

Tokoiti noa iho nga rangatira i haina te Tiriti i te ra tuaono o Hui-tanguru, engari i haina te nuinga, i tona amiotanga i te Ika a Maui.

Ko te tino korero a te Kawana ki te iwi Maori, kia hopu hainatanga ai ia, ma te Tiriti e whakamarumaru te mana whenua o te Maori.

Kaore nga rangatira katoa i haina i te Tiriti. He maha nga rangatira o Waikato i haina, engari kaore a Potatau Te Wherowhero i haina ahakoa i hokihoki ano te Kawana ki te patai ki a ia. He tangata mana nui ia, a, e mohio ana te Kawana, ma tona hainatanga, ka haina etahi atu.

Na nga mihinare i whakahauhau nga Maori ki te haina na te mea kua uru te maha o nga Maori ki te hahi Karaitiana, a, ka whakaaro ratou kei te tika te korero o nga mihinare. Tokoiti noa iho nga rangatira o nga rohe kore mihinare i haina, kaore i pera i nga rohe mihinare. He pera te rohe o Te Arawa raua ko Tuwharetoa i te puku o te whenua.

Kaore i kawea te Tiriti ki Taranaki ki te tonga. Koina te wahi kua tere atu te waka Alligator ki te takutai, i paku ai ana ona pu repo ki nga hapu taha moana.

E ono marama te Tiriti e amio haere ana, neke atu i te rima rau nga hainatanga i kohia.

Ka whakapuakina e Hobson, i a Ingarangi te kawanatanga o Aotearoa, i te rua tekau ma tahi o nga ra o Haratua i te tau 1840. Ka whakapuakina e ia i mua i te korero tahitanga ki te Kawana o Ingarangi.

I ki a Hobson ki te Kawana o Ingarangi kua hainatia te Tiriti e nga rangatira katoa o te Ika a Maui. I he tenei korero. I ki a Hobson na te Kawana i taunaha Te Waipounamu, na, kei te Kawana o Ingarangi hoki te kawanatanga o Te Waipounamu. I he ano tenei. Ka tonoa nga Tiriti e rua e Hobson ki te Kawana o Ingarangi. Ka tuhi atu a Williams, ko te kaupapa o te Tiriti Pakeha, he whakapakehatanga tika pu o te Tiriti Maori. I he hoki tenei.

He maha tonu nga rangatira kaore i haina, me etahi o nga rangatira i haina, i noho ki te whakahe ki nga manene mo nga tau i whai ake. He maha hoki nga kaiwhakahe o Tauiwi.

Te Hainatanga o Te Tiriti o Waitangi : Nga Mahi